Марказий Осиёда совет мафкурасининг қулаши, Маск ва Трампнинг ўзаро “отишмаси”, Россияликларнинг IELTS дан маҳрум этилиши - Weekend

Қирғизистон чиркин Совет тузуми қолдиқларидан ҳалос бўлиш йўлида катта қадам ташлади. Улар Лениннинг энг улкан ҳайкалларидан бирини қўпориб ташлади.

Оқ уйга “бола-чақаси билан кўчиб олган” Илон Маск роппа-роса 3.5 ойдан сўнг у ердан қувилди. Дунёнинг энг бой одами ва АҚШ президенти ўртасида кечаётган жанжал авжига чиққан. Субсидия ортидан сўрғич қанд талашаётган болакайлардай тортишаётган икки қудратли шахснинг жанжали Қўшма Штатлар президенти Доналд Трампнинг ҳатто педофилияда айбланиш даражасигача чиқди.
АҚШ дунёда давом этаётган қирғинларни тўхтатишда ҳақиқий тўсиққа айланди. Трамп бошчилигидаги янги маъмурият бу ишни ҳеч бўлмаганда БМТ ХК даги ўзига тегишли вето ҳуқуқи орқали амалга оширмоқда. Трампнинг сайловолди вадалари бу орқали ахлат қутига ташландек гўё.
Россияда IELTS топшириш жиноят сифатида кўрилмоқда. Анча йиллар олдин мамлакатдаги фаолиятини тугатган British Council энди номақбул ташкилот деб эълон қилинди.

Қирғизистон “Қизил императорни йиқитди”

Марказий Осиё босқинчилик, империализм ва чиркин Совет тузумининг энг сўнгги қолдиқларидан тозаланмоқда. Қувонарлиси шуки мазкур тенденция бу тузумдан қолган ёдгорлик ва жой номларининг катта қисмини ўзида сақлаб қолаётган Қирғизистонда давом этяпти. Мамлакатда Марказий Осиёдаги энг баланд Ленин ҳайкалларидан бири – “Қизил император”нинг Ўш шаҳридаги монументи бузиб ташланди. Қайд этилишича, ушбу ҳайкал Ўш шаҳар ҳокимлиги қарори асосида олиб ташланган. Шаҳар ҳокимлиги матбуот хизмати ҳозирча ҳайкал бошқа жойга кўчириладими ёки бутунлай йўқ қилинадими – бу борада изоҳ бермаган. Лениннинг ушбу ҳайкали Марказий Осиё ва бутун дунёдаги энг баланд ҳайкаллардан бири бўлиб, унинг баландлиги 25 метр эди. Ҳайкал 1975 йилда ўрнатилган. Қатор нашрларнинг ёзишича, ушбу ҳайкал йиллар давомида Ўш аҳолиси орасида баҳс-мунозараларга сабаб бўлган. Айримлар уни бузишни талаб қилган бўлса, бошқалар уни тарихий-маданий мерос сифатида ҳимоя қилган. Пойтахт Бишкекда эса бунга ўхшаш ҳайкал 2003 йилда олиб ташланиб, Миллий тарихий музей биноси орқасига кўчирилган. Ушбу ҳайкал 1984 йилда Қирғиз ССР ташкил топганининг 60 йиллиги муносабати билан ўрнатилган эди. Россиядаги қатор ОАВлари бу ҳаракатни тарихга боғлаб, “дўстлик боғичининг узилиши” дея изоҳлади.

Ёвузлик рамзларидан бири бўлган бу «доҳий»нинг ҳайкали айнан Қирғизистонда ағдарилиши Совет тузуми ва унинг вориси бўлган бугунги Россиянинг Марказий Осиёга бўлган сўнгги пайтлардаги нотенг муносабатларига ўзига хос тарзда берилган жавобдир. Бу Совет тузумидан қолган рамзий яраларни даволаш тузатиш жараёнидир. Чунки Қирғизистон бу борада минтақадаги қолган давлатларга нисбатан анча орқада эди. Пойтахт Бишкекнинг асосий марказларидан бири бўлган туманнинг Первомай деб номланишидан тортиб, Россиянинг маданий ва таълим соҳасини ниқоб қилган ҳолда Украинадаги босқин тарғиботини амалга оширишда доимий тарзда гумонланиб келинадиган «Россотрудничества» агентлигининг мамлакатга чуқур ўрнашиб олишигача, хуллас ҳар томонлама Кремлнинг оғир қўллари қирғизларнинг елкасида юк бўлиб турибди. 37 миллионлик Ўзбекистонда бир дона, бор йўғ 7 миллион аҳолига эга Қирғизистонда эса иккита “рус уйи”нинг мавжудлиги ҳам Россиянинг расмий Бишкекда қанчалик тасирга эгалигини яққол кўрсатади. Қирғизистондан қочган икки собиқ президентнинг бири Россияда икинчиси унинг энг яқин иттифоқчиси бўлган Беларусдан паноҳ топганинику айтмаса ҳам бўлади.

Аслида Ленин ҳайкалининг ағдарилиши қирғизлар томонидан аллақачон қилиниши лозим бўлган жараён эди. Чунки минтақадаги бошқа давлатлар бу жараённи анча олдин бошлаган ва бугун уни буткул тугатиш арафасида. Бу тенденциянинг энг дастлабки ташаббускорларидан бири Ўзбекситон эканини ҳам эслатиб ўтиш жоиз. Жумладан Ўзбекистон мутақилликка эришгач, кўп ўтмай, 1992 йилда Тошкентдаги Ленин майдони Мустақиллик майдони деб ўзгартирилган ҳолда ўзига хос рамзий мано касб этди. Бу борада Қозоғистон ҳам бир неча йиллар олдин тарихий ҳақиқатни жуда чиройли тарзда тиклаганди.
Ақтўбедаги Ленин ҳайкали 1997 йилда Газиза Жубанова номидаги Оқтўбе вилоят филармонияси биноси орқасидаги Михаил Фрунзе ҳайкали кўчирилган хиёбонга ўтказилганди. Орадан 21 йил ўтиб, 2018 йил май ойида Ленин ва Фрунзе шунингдек, Совет давридаги бошқа ёдгорликлар демонтаж қилинди. Ленин ҳайкали ўрнатилган жойда эса унинг ўрнига 2018 йилда очарчилик ва қатағон қурбонлари хотирасига ёдгорлик ўрнатилди. Ҳа, бу айнан 1931-33 йиллар давомида Лениндан қолган шафқатсиз сиёсатнинг Сталин томонидан давом эттирилиши ва пароканда иқтисодий тизим ортидан Қозоғизтонда юз берган қаттиқ очарчилик тарихга голодомор номи билан кирган дахшатли йиллар учун қўйилган ёдгорлик эди.

Украинада бошланган рус босқини эса минтақадаги барча давлатларни янада хушёр торттирди. Аммо минтақадаги давлатлар жуда нозик ва ўлочовли ҳаракатланишга мажбур. Икки қадам олдинга бир қадам орқага. Тўқаев Путинга халқаро тадбирларда кескин гапиргани билан МДҲ миқёсида рус тилини ривожлантириш бўйича ташаббускор. Қирғизистон жорий йил “рус уйи” ходимини ҳибсга олиш орқали ҳаммомдаги таҳқирланишга қайсидир маънода жавоб берган бўлсада, Жапаров Путинга ўзаро учрашувларда тик қарамайди, аксинча Бишкек, Боткен ва Қоракўлда рус тилида ўқитиладиган мактабларни ўз ташаббуси билан очади. Раҳмон эса Россия президентига “менга мустамлакадек қарама” деб зарда қилгани билан Тожикистонда 201 сонли рус ҳарбий базаси мамлакатдан чиқиб кетиш эмас, балки янгиланиш ва мустаҳкам жойлашишни амалга ошириб келади. Ўзбекистон Россиянинг бири ҳарбий, иккинчиси эса иқтисодий бўлган, аммо аслида сиёсийлашган иккита лойиҳасига кирмаган мамлакат сифатида Марказий Осиёда ўзига хос эркин давлат. Аммо шундай бўлишига қарамай расмий Тошкент Россияда хўрланаётган фуқаролари учун мамлакатдаги Россия элчсини чақиртиришга жазм қилмайди, аксинча ТИВга шунчаки таклиф қилади.

Аср жанги. Трамп ва Маск бир-бирига “ўқ узмоқда”

5 июнь куни ижтимоий тармоқлар орқали Трамп ва Маск ўртасида тўсатдан “кескин туташув” юз берди. Конгрессдан ўтаётган “Солиқ имтиёзларини қисқартириш” тўғрисидаги қонун лойиҳаси Илонни қуюшқондан чиқишига сабаб бўлди. Чунки бу қисқартириш айнан унинг Тесласига алоқадор эди. Қўшма Штатлардаги тузилмаларни ишчилардан тортиб, бюджетигача қисқартиришга шахсан ўзи бош-қош бўлган Маск мазкур ташаббус ўзига етиб келган пайти чидай олмади. Маск Трампнинг бюджет лойиҳасини қайта-қайта танқид қилди. Ўзаро жанжалда Трамп собиқ иттифоқдоши Илон Маскнинг бюджет лойиҳасини танқид қилганидан жуда ҳайратда экани ва ҳафсаласи пир бўлганини айтди. Трампнинг сайловолди кампаниясига 250 миллион доллардан ортиқ маблағ сарфлаган дунёнинг энг бой одами Илон Маск эса Президентнинг «ношукурлигидан» ғазабланиб, усиз сайловда ғалаба қозона олмаслигини айтди. Маск агар мен бўлмаганимда Трамп сайловда юта олмасди деб ёзди. Вазият шу тарзда жиддийлашиб кетди. Ижтимоий тармоқ фойдаланувчилари тинимсиз мемлар яратмоқда. Интернетнинг русийзабон сегментида эса Илон Маскга Россиядан сиёсий бошпана берилгани ҳақида ҳазиломуз хабарлар тарқалди.
Трамп “мамлакатни ривожлантиришнинг энг тўғри йўли Маск билан тузилган шартномаларни бекор қилишдир” деб ёзди ва дунёнинг энг бой одамини “ақлдан озган” дея тарифлади. Маск эса Х платформасида президент Доналд Трамп билан боғлиқ эски ҳангомаларни қайтадан жонлантирди. У Трамп номини  молиячи, кейин эса бутун дунёга эса педофи бўлиб танилган Жеффри Эпштейн билан боғлади. Унинг ишига оид ҳужжатларда Трамп ҳам борлиги сабабли, бу ҳужжатлар ҳалигача оммага эълон қилинмаганини ёзди. Эпштейн файллари молиячи Жеффри Эпштейннинг ҳужжатларидир. У биринчи марта 2006 йилда айбланган. Эпштейн фоҳишаликни ташкил қилишда айбини тан олган ва вояга етмаган қизни зўрлаганликда айбланган. Миллиардер 2019 йилнинг ёзида АҚШда яна қўлга олиниб, қизлар, жумладан, 14 ёшли болалар савдоси ва ўнлаб вояга этмаган қизларни жинсий эксплуатация қилиш ва зўравонликка йўл қўйган жиноий тузилмани ташкил қилишда айбланган эди. Айнан унинг номи педофилия урчитишда ҳатто тузилма қуриш даражасигача чиққани билан ҳалигача қўрқинчли эшитилади.

2008 йилда ҳам у болаларга зўравонлик қилганликда айбланган. Молиячи қизларга интим хизматлари учун пул тўлагани ва уларни сотиши мумкинлиги исботланган. Ўшанда унинг адвокатлари енгил жазо олишга муваффақ бўлди – бу одам атиги 13 ойни қамоқда ўтказди ва унга кунига 12 соат, ҳафтасига 6 кун қамоқдан чиқиб, Флоридадаги офисида ишлашга рухсат ҳам берилди. 2019 йилда, молиячи ҳибсга олинганида, “The New York Times” газетасининг ёзишича, суд битимидан олдин Эпштейннинг кўплаб нуфузли дўстлари орасида жумладан Трамп ва АҚШ собиқ президенти Билл Клинтон бўлган. Ҳибсга олинганидан сўнг, Эпштейн қўйилган айбловларни тан олмади ва бир ой ўтиб ўз жонига қасд қилди. Агар айби исботланса, у 45 йилгача қамоқ жазосига ҳукм қилиниши мумкин эди. Ҳа, Маск жонбозлик кўрсатиб, бир неча юз миллион сарфлаб, ҳокимият тепасига олиб келган иттифоқдоши билан шундай темпда жанжаллашяпти. Аммо бу ҳали ҳаммаси эмас. У ўзига тегишли Х платформасида Қўшма Штатларда “учинчи сиёсий партия” тузиш зарурлиги бўйича сўровнома ҳам жойлаштирди. Сўровномада ҳозирги пайтгача 5.6 миллион фойдаланувчи қатнашди ва уларнинг 80 фоизи “Учинчи партия” ташкил этилишини қўллаб-қувватлади. Маскка кўра бу Америка партияси деб номланади. Шунингдек, Илон демократлар томонига оғишиши ҳақида ҳам тахминлар етарлича. Трамп эса бунинг оқибатлари Маск учун жуда ёмон бўлади деб таҳдид қилди. Маск эса бу орада Хда Трампга импичмент эълон қилиш жараёнига ҳам ишора қилди.

Шу тариқа Тесла ва СпасеХ раҳбари ўзининг Х тармоғида чанг-тўзон кўтарди. Унинг ҳар бир пости Трампни танқид қилишга бағишланмоқда. Маскнинг ушбу ўзига хос қўзғолонига ФРХ раҳбари, АҚШдаги энг тасирчан шахслардан бири бўлган Жероме Пауэлл ҳам қўшилган. Мазкур жанжал тафсилотлари ўз ўрнига, аммо бунинг ортидан Маск ва Трампнинг молиявий йўқотишлари алоҳида масала. Маск жанжалдан сўнг бир кунда деярли 34 миллиард доллар, Трамп эса 1 миллиард доллардан кўпроқ даромадини йўқотди. Вақт ўтиб эса улар ўртасидаги можаро жуда чуқурлиги ва бу фақатгина субсидияларнинг чекланиши билан боғлиқмаслиги ошкор бўлди. Маск Трампдан яқин кишиси Жаред Айзекманни NASA раҳбари этиб тайинламагани учун ҳам ўпкалаган. қароридан норози бўлди. Айзекман – Маск билан бир нечта лойиҳаларда ҳамкорлик қилган тадбиркор ва астронавт. Мазкур қарорлар Трамп ва Маск ўртасида кескин можарога сабаб бўлди.

Бундан ташқари, “The Washington Post” нашри ўз манбаларига таяниб ёзишича, АҚШ президенти Доналд Трамп Илон Маск билан содир бўлган шов-шувли зиддиятдан кейин шахсий суҳбатларда уни «катта гиёҳванд» деб атаган. Бундан бироз аввалроқ эса Маск АҚШ молия вазири Скотт Бессент билан тортишиб кетган, иш ҳатто муштлашувгача борган. Газетанинг ёзишича, Трамп «дунёдаги энг бой одам» билан оммавий зиддият ортидан тушкунликка тушган ва Маскнинг позициясини тушунишга уриниб, танишларига қўнғироқ қилган ва у билан нима содир бўлаётганини сўрай бошлаган. Оқ уй вакилларининг таъкидлашича, Трампнинг Маск наркотик моддалар истеъмол қилаётган бўлиши мумкинлиги ҳақидаги хавотири уларни янада узоқлаштирган. Шунингдек, апрель ойи ўрталарида юз берган яна бир воқеа ҳам Трампга ёқмаган. Унга кўра, ўшанда Овал кабинетдаги учрашувдан сўнг Маск ва молия вазири Бессент давлат амалдорларидан бирининг, аниқроғи солиқ мулозими тайинлови борасида келиша олмаган. Улар бир-бирига нисбатан ҳақоратли сўзлар ишлатиб, тортишиб кетган. Шундан сўнг Маск, худди регби ўйинчисига ўхшаб, Бессентни елкаси билан кўкрак қисмига уриб юборди. Бессент эса унга мушт туширган, деб ёзади WP нашри Трампнинг собиқ маслаҳатчиси Стив Беннонга таяниб. Трамп ўшанда Маск ҳаддидан ошганини таъкидлайди. WP нашрининг бу хабари ҳақиқатга яқиндек. Чунки Маск овал кабинетдаги сўнгги видолашув тадбирида кўзи атрофидаги кўкарган жароҳат омма эътиборини тортганди. Хойнахой бу айнан Скотт Бессентнинг зарбаси чоғи.

Трамп қирғинларни тўхтатмайди?

Трамп ҳокимият тепасига келгач ҳудди 2016 йилдаги каби ўз сайловолди режаларига мутлақо зид ҳаракат қиляпти. У Оқ уйга қайтганидан сўнг Қўшма Шататлар БМТ Россияни қораловчи резолюцияга қарши овоз бериши ва жорий ҳафтада Ғазо секторида ўт очишни тўхтатишга чақирувчи БМТ Хавфсизлик кенгаши резолюцияси лойиҳасига вето қўйгани бунинг ёрқин далилидир. Ғазода ўт очишни тўхтатиш бўйича Резолюция лойиҳаси Кенгашнинг доимий бўлмаган ўн нафар аъзоси номидан Словения томонидан мувофиқлаштирилган ҳолда тақдим этилди. Ҳужжатда секторга зудлик билан инсонпарварлик ёрдами зарурлиги, Исроил ҳужумларининг давом этиши тинч аҳоли аҳволининг кескин ёмонлашишига олиб келгани таъкидланган. Вашингтон эса бу ташаббусга вето қўйди ва бу ҳужжатнинг қабул қилинишига амалда тўсқинлик қилди. АҚШ ўзининг мазкур қарорини резолюция матнида ҲАМАСни қоралаш йўқлиги билан изоҳлади.

Овоз беришда Хавфсизлик Кенгашининг 15 аъзосидан 14 нафари резолюцияни қўллаб-қувватлади. Кенгашнинг доимий аъзоси сифатида вето ҳуқуқидан фойдаланган ҳолда фақат АҚШ қарши овоз берди. АҚШнинг БМТдаги доимий вакили Дороти Шининг айтишича, Америка томони таклиф этилаётган матннинг мазмуни ҳам, шакли ҳам “қабул қилиб бўлмайдиган” деб ҳисоблайди. Словениянинг БМТдаги доимий вакили Самуэл Жбогар ХКнинг доимий бўлмаган 10та аъзоси номидан нутқ сўзлаб, лойиҳани тақдим этган давлатлар Кенгашда консенсусга эришиш учун атайлаб фақат гуманитар вазиятга эътибор қаратганини билдирди. У инсонпарварлик ёрдамидан фойдаланишни чеклаш ва фуқароларни атайлаб озиқ-овқатдан маҳрум қилиш халқаро ҳуқуққа зид эканлигини ва уни ҳеч қандай уруш мақсадлари билан оқлаб бўлмаслигини эслатди.  Словения вакили резолюция блокланганидан афсусда эканлигини билдирди, аммо 14 та давлат буни ёқлаб овоз берганини кучли сигнал дея таъкидлади.

Аслида эса кучли ва қатъий сигнал аллақачон Париж, Лондон ва Оттава бериб бўлинган. Устига устак, жорий ҳафта якунида Франция Ташқи ишлар вазири Жан-Ноэл Барро ўз мамлакати Фаластин давлатини тан олишга мутлақо тайёрлигини билдирди. Келаётган 17–20 июнь кунлари эса Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Нью-Йоркдаги қароргоҳида Исроил-Фаластин можаросини ҳал этиш бўйича халқаро конференция бўлиб ўтади. Унда “икки халқ учун икки давлат” тамойили асосида низони тартибга солиш масаласи кўриб чиқилади. Тадбир Франция ва Саудия Арабистони иштирокида ташкил этилиб, унда Фаластин давлатини тан олишнинг янги формати, шу билан бирга, Исроил хавфсизлигини кафолатлаш чоралари ҳам муҳокама қилинади. Аммо бу французлар таъкидлаганидек, шунчаки рамзий тан олиш жараёни эмас, балки Фаластинни қуриш бўйича давомли ва ортга қайтмас протсес учун тамал тоши бўлиб хизмат қилади. Ҳар ҳолда Париж шундай ваъдалар бермоқда.

Россияликлар IELTS дан воз кечди

Россияликлар энди инглиз тили даражасини баҳолаш учун ташкил қилинадиган бутун дунё миқёсидаги энг машҳур тест – IELTS имтихонини топшира олмайди. Россия Бош прокуратураси Буюк Британиянинг халқаро маданий алоқалар ва таълим имкониятлари билан шуғулланувчи ташкилоти – The British Council (Британия кенгаши)ни мамлакатда номақбул ташкилот деб эълон қилди. Кузатув органининг таъкидлашича, кенгаш “таълим ва маданият фаолияти” ниқоби остида – маърифий тадбирлар, инглиз тилини ўқитиш ва бошқалар орқали Буюк Британиянинг узоқ муддатли манфаатлари ва қадриятларини илгари суради. Ташкилот Москва сиёсатини обрўсизлантиришга уринишда айбланмоқда. Қолаверса, прокуратура Британия кенгашининг асосий мақсадларидан бири – Совет Иттифоқи республикаларининг аҳолиси онгидан Россияга хос миллийликни йўқотиш эканини таъкидлаган. Шунингдек, ташкилот Болтиқ минтақасидаги Россияга қарши кучларни бирлаштиришга қаратилган маданий алоқаларни ривожлантириш билан шуғулланаётгани ва бутун дунё бўйлаб Британия таъсиридаги агентлар тармоғини яратишга уринишда айбланмоқда.

Маълумот учун, Британия кенгаши 1934 йилда ташкил этилган бўлиб, Буюк Британияда хайрия ташкилоти мақомига эга. Россияда ушбу ташкилотнинг дастлаб ўндан ортиқ офислари бўлган, бироқ 2007 йилнинг охирида фақат Москвадаги офис сақлаб қолинган. Бу Россия Бош прокуратураси томонидан The British Council яъни Британия кенгашига қарши қаратилган компаниянинг дастлабки ҳаракатлари холос. British Council Россияда номақбул ташкилот деб эълон қилгани сабаб, эндиликда мамлакатда инглиз тилидан IELTS имтиҳонини топшириш ҳам жиноий таъқибга сабаб бўлиши мумкин. Ўз навбатида, Россия Федерал хавфсизлик хизмати ҳам фуқароларни Тҳе Бритиш Соунсил ва 2021 йилда «тақиқланган» деб тан олинган Oxford Russia Fund хорижий ташкилотлар фаолиятида иштирок этмасликка чақирган.

Халқаро юрист Артем Клиганинг таъкидлашича, IETLS имтиҳони ҳатто чет элда топширилган тақдирда ҳам “тақиқланган ташкилотни молиялаштириш” деб баҳоланиши мумкин ва буни амалга оширганлар 5 йилгача озодликдан маҳрум этилади. Умуман олганда The British Council 2018 йилда собиқ агент Сергей Скрипалнинг Британияда заҳарланиши билан боғлиқ жосуслик можароси сабабли Россияни тарк этган эди. 2022 йил 10 мартдан бошлаб, Украинага босқин бошланганидан сўнг, Россияда IELTS топшириш имконияти тўхтатилган. Шунга қарамай, Россия фуқаролари Қозоғистон, БАА, Грузия, Озарбайжон, Ўзбекистон, Арманистон, Сербия ва Туркия каби давлатларда IELTS имтиҳонини топширишда давом этаётганди. Аммо энди бу ҳам қатъий чекланишга яқин.