Мотамдаги Россияда портлашлар тугамаяпти, Сибир ўзбеклар юрти деган депутат қувилди, Ўзбекистонда ойликлар ошди, давлат қарзи ҳам ошишда давом этяпти – Midweek

Россия ортда қолган кунлар давомида портлашлар ичида қолди. Энг муҳим самолётларининг катта қисмидан айрилган руслар буни ҳазм қилиб улгурмасдан УХХ Қрим кўпригини ҳам шикастлади.

“Сибир ўзбекларнинг тарихий ери” деган депутат Коммунистик партиядан четлатилди. У Россияни тарк этган бўлиши ҳам мумкин.

Қозоғистон расмийси картошка нархининг ошишида Ўзбекистонни айблади. Путин ва Лукашенко эса анчадан бери бу муаммо атрофида ўралашиб юрибди.

Ўзбекистонда ойликлар ошди, аммо бу борада қўшниси Қозоғистондан ҳали ҳам анча ортда. Ташқи қарз 35 миллиард доллардан ошган бўлса-да, Иқтисодиёт ва молия вазири ушбу рақам мўътадил эканини айтяпти. 

Жорий ҳафта ўртасигача содир бўлган юқоридаги каби воқеалар тафсилоти билан QALAMPIR.UZ’нинг Midweek дастури.

Мотам ва Қрим кўпригининг портлаши – Украина Россияда нималар қиляпти?

1 июнь куни Россия хавфсизлик тизими Украинанинг шу тузилмаси томонидан “ухлатиб” қўйилган пайтда дунёни ҳайратга солган операция ҳали ҳам муҳокамалардан тушгани йўқ. Бу билан деярли бир вақтда содир бўлган Россиядаги 2 та темирйўл билан боғлиқ ҳалокатли ҳодисаларда ҳам Украина изи борлигига ишора қилинди. Мазкур воқеликлар ҳали совиб улгурмасдан УХХ яна катта саҳнага чиқди ва Қрим кўпригини портлатди. Ҳаводан, ердан, сувостидан, хуллас ҳар томондан жиддий тарзда қўриқланадиган Қрим кўприги сўнгги 3 йил ичида Украина томонидан 3-маротаба шикастлантирилмоқда. Брянск вилоятида поезд ҳалокати туфайли 2 июндан 4 июнгача уч кунлик мотам тугамасдан, Украина хавфсизлик хизмати энди Қрим кўпригидаги портлашни ҳам амалга оширди. 

Маълум бўлишича, бу режа устида ҳам бир неча ой ишланган. Тонги соат бешларга яқин тротил эквивалентидаги 1100 кг портловчи моддалар ёрдамида кўприкнинг сувостидаги таянчи шикастлантирилган.

Қайд этилишича, УХХ бошлиғи генерал-лейтенант Васил Малюк операцияни шахсан назорат қилган ва уни режалаштиришни мувофиқлаштирган. Унга кўра, 2022 ва 2023 йилларда Украина махфий хизматлари Қрим кўпригига икки марта борган, бу сафар эса улар шу анъанани сув остидан туриб давом эттирган. УХХ раҳбарининг сўзларига кўра, “Қрим кўприги Киев учун “мутлақо қонуний нишон”дир, чунки Россия Федерацияси ундан “ўз қўшинларини таъминлаш учун логистика артерияси” сифатида фойдаланади. Қрим кўпригидаги воқеа юзасидан айни пайтда Севастополь йўл-транспорт инфратузилмасини ривожлантириш дирекцияси денгиз йўловчи ташиш транспорти ҳаракати тўхтатилганини маълум қилди. Кўрфаздаги йўл ёпилган. 

Қрим яриморолининг аннексияси рамзига айланган ушбу иншоот Россиядаги энг узун кўприк бўлиб, у 19 километрга чўзилган. Автомобиль қисми 2018 йил май ойида фойдаланишга топширилган бўлса, 2019 йил декабрь ойида кўприкнинг темирйўл қисми бўйлаб биринчи поездлар ҳаракатланишни бошлаган. УХХ раҳбари Малюк айтганидек, улар кўприкни биринчи бор портлатмаяпти. 2022 йилнинг октябрь ойида кўприкда ёнғин юз берганди. 2023 йилнинг июль ва август ойларида эса кўприк кетма-кет икки бор нишонга айланган. 12 август куни Москва вақти билан тахминан 13:00 да Киев C-200 зенит ракетаси билан Қрим кўпригига зарба берганди. 

“Сибир ўзбекларники” деган депутат қани?

Аввалроқ, Россиянинг Ханти-Мансийск мухтор округи думасининг Коммунистик партиядан сайланган депутати Холид Таги-Заде Сибир ўлкаси ўзбекларнинг тарихий маскани эканини айтиб, жуда кўп муҳокамаларга сабаб бўлганди. Унинг ушбу баёноти минтақанинг туб аҳолиси ўртасида туғилиш ва ўлим билан боғлиқ масалалар, шунингдек, Ўзбекистон фуқароларининг Сибирга кўчиши сабабларини муҳокама қилиш жараёнида айтилди.

“Тарихий Сибир хонлиги. Бу ерда Кўчимхон ҳукмронлик қилган, у эса Шайбонийлар сулоласидан – яъни Бухоро хонлигидан чиққан ўзбек ҳукмдорларидан. Балки ҳозирги мигрантлар ўз тарихий ватанларига қайтаётгандир?” деган депутат.

Ушбу фикрлар кўплаб рус фаоллари томонидан хавотир билан қабул қилинди. Айримлар буни “тарихий адолатни тиклаш” ниқоби остида бўлаётган сепаратистик кайфиятлар деб баҳолаган. Жумладан, Сергей Колясников Таги-Заденинг бу гапини ҳудудий даъвога йўл очиш ҳаракати деган бўлса, Москвадаги таниқли пиар мутахассиси Роман Антоновский депутатнинг бу чиқишидан хавотир билдириб, мазкур можаронинг “Россия фуқаролигини олган мигрантларнинг айрим ҳуқуқлари нега чекланиши зарурлигига яққол мисол” эканини билдирган. Антоновский ва қатор фаоллар Таги-Заде каби шахслар нафақат давлат тузилмаларида, балки умуман сиёсий фаолиятда иштирок этмасликлари лозимлигини таъкидлаб, уни Россиядан депортация қилинишини талаб қилган. 

Кўп ўтмай эса, Холид Таги-Заде “Сибир – ўзбеклар учун тарихий ватан” деган гапидан кейин партия аъзолигидан чиқарилгани маълум бўлди. Аммо унинг четлатилишида бир неча йиллар олдин партия интизомини бузгани сабаб сифатида келтирилган. Коммунистик партиянинг Марказий қўмитаси раис ўринбосари Юрий Афонин депутатнинг ушбу баёнотига кескин эътироз билдирган. Унга кўра, Таги-Заде партия номидан ҳеч қандай ваколатга эга эмас, бу унинг шахсий фикри. Партиянинг ва вилоят бўлимининг расмий позициясига мутлақо зид. Давлат Думасидаги Коммунистик партия депутати Михаил Матвеев эса Таги-Задега янада кескин жавоб қайтарган ҳолда, уни провокатор деб атаган ва салкам чет эл агенти даражасига чиқарган.

“Бу одам – провокатор. У партиядан чиқарилган ва эндиликда биз билан ҳеч қандай алоқаси йўқ. Унинг аҳмоқона баёнотлари – мутлақо шахсий, бизга тегишли эмас. Бундан ташқари, у бу гапни шунчаки айтмади – бу муҳокама туб халқлар орасидаги туғилиш ва ўлим масалалари доирасида бўлиб ўтди. Бу эса бутун Россияга қарши ҳужум ва туб халқларни мигрантлар билан алмаштиришга уриниш ҳисобланади. Ўзбекларнинг бу ерда тарихий ҳуқуқлари бор деган даъво – бу кимдир томонидан ёзилган методик кўрсатмага ўхшайди”, деган Матвеев.

Маълумот учун, Холид Таги-Заде 1978 йил 15 ноябрда Озарбайжон ССРнинг Сумгаит шаҳрида туғилган. Миллати – озарбайжон. У 2001 йилда Сибир федерал университетини “криминалистик кимё” ихтисослиги бўйича тамомлаб, кимё мутахассислигига эга бўлган. Бир вақтнинг ўзида С.А. Решетнёв номидаги Сибир аэро-космик академияси ҳарбий факультетида ҳам таҳсил олган. У 2019 йилдан 2021 йилгача Мегион шаҳар думасининг олтинчи ва еттинчи чақириқлари депутати, Мегион шаҳар думасидаги Россия Федерацияси Коммунистик партияси фракцияси раҳбари, 2021 йилдан бери эса Ханти-Мансийск автоном округи думаси – еттинчи чақириқ Угра депутати сифатида ишлаб келаётган эди. Энди эса у партиядан чиқарилди. Баъзи манбалар ҳатто Таги-Заде Россияни тарк этгани ҳақида ҳам хабар берган.

Картошка муаммосида Ўзбекистон айбдорми?

Қозоғистоннинг Миллий иқтисодиёт вазири Серик Жумангарин мамлакатда картошка нархларининг ошишига изоҳ бериб, бунга сабаб сифатида Ўзбекистонда, шунингдек, Беларусь ва Россияда ҳосил бўлмаганини келтирди.

“Бу ерда талаб ва таклиф қонуни ишлайди. Картошка билан шунақа воқеалар юз берди – сабаби на Беларусда, на Россияда, на Ўзбекистонда ҳосил бўлмади. Қозоғистонда эса биз ўтган йили етарли захираларни шакллантирган эдик. Аммо фермерлар ҳам фойда кўриши керак эди, шунинг учун маълум бир вақтгача биз картошка экспортига тўсқинлик қилмадик. Картошка тақчиллиги йўқ, лекин нархлар ошди”, деган Серик Жумангарин.

Вазирнинг сўзларига кўра, ҳукуматда иккита йўл бор эди: биринчиси – картошка нархини чеклаш, бироқ бу ҳолда фермерлар бу йил уни умуман экмаслиги мумкин, бу эса келгуси йилда реал тақчилликка олиб келади. Иккинчи йўл эса картошка экспортини чеклаш эди, ва айнан шу йўл танланган. Аммо тақчиллик йўқ бўлишига қарамай, нархлар барибир ошяпти. 

Маълумот учун, бу йили Қозоғистонда 15 минг тонна “премиум” (юқори сифатли) картошка етиштирилган, оддий ижтимоий картошка эса 2,6 миллион тоннани ташкил қилган. “Иккинчи нон” ҳисобланган картошкага мамлакатда тақчиллик йўқ.

Умуман олганда, картошка масаласи МДҲ давлатларида муаммолигича қолмоқда. Бу Путин ва Лукашенконинг кулгили баёнотларида ҳам акс этади. Масалан, беларуслик Александр Лукашенко мамлакатда картошка етиштириш ҳажмини ошириш зарурлигини таъкидлаб, бу картошка Беларуснинг ўзига ҳам, Россияга ҳам етиши кераклиги ҳақида гапирганди. Унга кўра, Россияда картошка етишмовчилиги кўпайиб бормоқда. Лукашенко бу ерда гап хайрия ҳақида эмас, балки “яхши пул ва яхши нарх” ҳақида кетаётганини алоҳида таъкидлаган.

Лукашенконинг бу сўзларидан бироз олдин Россия Президенти Владимир Путин ишбилармонлар билан учрашувда аҳолининг картошка, қанд лавлаги ва бошқа сабзавотлар билан таъминланишидаги муаммолар ҳақида гапириб, “картошкани Беларусдан сотиб олайлик, у ерда бу бўйича катта мутахассислар бор”, деганди.  Қолаверса, 27 май куни Путин Александр Лукашенко билан ўтказилган суҳбатда Беларусь фермерлари барча картошкани Россияга сотиб юборганини эслаб ўтган. Путин эса яна Беларусга картошка сотишни таклиф қилган. Россияда 2025 йилнинг бошидан буён картошка нархи 85 фоизга ошган, улгуржи нархлар 1 кг учун 46–51 рублга етган. Чакана нархлар эса ўртача 85,4 рублга кўтарилган.

Савдо тармоқлари картошкани зарарига сотаётганини айтмоқда. Нархларнинг кескин ошишига 2024 йил ҳосилининг пастлиги, ёмон об-ҳаво ва талаб кўплиги сабаб бўлган. Ўзбекистонда эса 1 кг картошканинг савдо тармоқлардаги нархи 7-8-9-10 мингдан 31 минг сўмгача.

Ташқи қарз уят эмас, зарурат – Қўчқоров

Ўзбекистонда ички инфратузилмани ташкил этиш ва сақлаш, иқтисодий ўсишни таъминлаш учун иқтисодий таъминот зарур ва шунинг учун ташқи қарз жалб қилинади. Бунинг эса уятли жойи йўқ. Бу гаплар Бош вазир ўринбосари, Иқтисодиёт ва молия вазири Жамшид Қўчқоровга тегишли. 3 июнь куни у Қонунчилик палатаси мажлисидаги Давлат бюджети ижроси муҳокамасида иқтисодиёт кўп маблағга муҳтож эканини таъкидлаб, ошиб бораётган давлат қарзини мўътадил деб атади.

Қўчқоровга кўра, давлат вазифаларини амалга ошириш билан боғлиқ харажатлар, яъни инфраструктурани ривожлантириш, йўл, ичимлик суви, энергетика тармоқлари, аэропорт, темирйўл, автомобиль йўллари масалалари, мамлакат мудофаа қобилиятини, хавфсизлигини таъминлаш билан боғлиқ харажатларнинг маълум бир қисми ташқи қарз ҳисобидан молиялаштирилади. Масалан, янги қурилаётган хонадонлар учун ипотека кредитлари бериш учун ҳам тижорат банкларини узоқ муддатга маблағ билан таъминлаш зарур бўлади. Шу каби ишлар айнан ташқи қарз ҳисобига қопланади.  2024 йил якунига кўра, Ўзбекистон Республикасининг ташқи қарзи 33,7 миллиард доллар, ички қарз эса 6,5 млрд долларни ташкил этмоқда. Жами қарздорлик ЯИМга нисбатан 35 фоизни ташкил этади. Халқаро меъёрларга нисбатан Ўзбекистоннинг қарзи мўътадил даражада ҳисобланади.

Жорий йил 1 апрель ҳолатига кўра эса Ўзбекистоннинг давлат қарзи қолдиғи жами 42,4 млрд АҚШ долларини ташкил этган бўлса, шундан ташқи қарз 35,6 млрд АҚШ доллари, ички қарз 6,9 млрд АҚШ долларини ташкил қилади. Бу эса 2025 йил учун кутилаётган ЯИМга нисбатан 33,5 фоизни ташкил этган. Халқаро меъёрларда эса мазкур кўрсаткич мўътадил ҳисобланади. Ўзбекистондаги давлат қарзи тўғрисидаги қонунчилик бўйича давлат қарзининг энг юқори миқдори ЯИМга нисбатан 60 фоиздан ошмаслиги зарур. Бош вазир ўринбосарининг айтишича, четдан олинаётган ҳар бир доллар қарзга ниҳоятда синчковлик билан қаралади, нима учун, қайси мақсадлар учун олинаётгани текширувдан ўтказилади. 

“Шаҳарлар борми, қишлоқлар борми, маҳаллаларми – ҳаммаси обод бўлиб келяпти ва бунда харажатларнинг маълум бир қисми ташқи қарз ҳисобидан амалга оширилади. Агар шундай сўз жоиз бўлса, бунинг ҳеч қандай уятли жойи йўқ. Қарз ошди деб гапирадиган одам шу билан бирга Ўзбекистон Республикасининг ЯИМ ҳам бугунги кунда 115 млрд долларга етганини ҳам айтиб ўтиши керак”, дейди Қўчқоров.

Аммо ташқи қарз қанчалик фойдали бўлмасин, у барибир ҳассос масала эканини унутмаслик лозим. Албатта, бунга турли призмалардан қараш мумкин. Иқтисодчи мутахассис сифатида, солиқ тўловчи сифатида ва яна бошқа томонлардан. Келинг барчасини оддийлаштирамиз. Юқорида келтирилган рақамларга кўра, айни дамда Ўзбекистоннинг ташқи қарзи 35,6 млрд АҚШ долларига етган. Мамлакатдаги аҳоли сони эса салкам 37 миллион. Бу эса мамлакатдаги барчанинг, бешикдаги боладан тортиб, нуроний отахон-у онахонларгача ҳамманинг бўйнида салкам 1000 доллар қарз мавжуд дегани. Агарда шу томонлама қаралса, вазият мўътадилдек кўринмайди. Чунки дунёнинг аксар давлатларида чақалоқлар бўйнидаги қарз билан эмас, банкдаги ҳисоб рақами билан туғилмоқда. Масалан, Қозоғистонда. 

Ойликлар ошди

2 июнь куни Президент Шавкат Мирзиёев бюджет ташкилотлари ходимларининг иш ҳақи, пенсия, нафақа ва стипендияларни 10 фоизга, яъни инфляциядан паст бўлмаган даражага оширишга доир фармонни имзолади. Фармонга мувофиқ, 2025 йил 1 июлдан, яъни келаси ойдан бошлаб, пенсиялар, нафақалар ҳамда кам таъминланган оилаларга болалар нафақалари ва моддий ёрдам тўловлари 10 фоизга оширилади. Ёшга доир энг кам пенсия 918 минг сўм, ногиронлик пенсияси 1 миллион 12 минг сўмни ташкил этади. Кам таъминланган оилаларга болалар нафақасининг ҳар ойлик миқдори эса:

• 3 ёшгача бўлган битта кичик фарзанди учун – 360 000 сўм,

• 3 ёшдан 18 ёшгача бўлган битта фарзанди учун – 275 000 сўм,

• оиланинг иккинчи фарзанди учун қўшимча – 165 000 сўм;

• оиланинг учинчи ва ундан кейинги ҳар бир фарзанди учун қўшимча – 110 000 сўм этиб белгиланди.

Кам таъминланган оилалар учун моддий ёрдамнинг ойлик миқдори 420 000 сўм қилиб кўрсатилди. Шунингдек, 2025 йил 1 августдан бошлаб меҳнатга ҳақ тўлашнинг энг кам миқдори амалдаги 1 миллион 155 минг сўмдан 1 миллион 271 минг сўмга оширилди. Мазкур чора-тадбирларни амалга ошириш учун талаб этиладиган маблағлар Давлат бюджети ҳамда Пенсия жамғармаси маблағлари ҳисобидан қопланади. 1 августдан бошлаб БҲМ ҳам ошади. Фармонга кўра, айни дамда 375 минг сўм бўлиб турган БҲМ 420 минггача кўтарилади.

Шу ўринда хусусий секторда ишловчи фуқароларнинг ҳам тўлов қобилиятларини рағбатлантириш учун иш берувчиларга иш ҳақини меҳнатга ҳақ тўлашнинг энг кам миқдоридан кам бўлмаган миқдорларда тўлаш тавсия этилмоқда. 

Аммо ойликлар ошганига қарамай, Ўзбекистон бу масалада Марказий Осиёда ўртамиёналигича қолмоқда. Хусусан, Қозоғистондан салкам икки баробар орқада. МДҲ Давлатлараро статистика қўмитаси томонидан эълон қилинган қиёсий маълумотларга кўра, ўтган йилнинг сентябрь ойида Қозоғистонда ўртача номинал иш ҳақи 817,2 долларни ташкил этган. Ўзбекистон эса 437,8 доллар билан Қирғизистондан бироз олдинроқда (411,2 АҚШ доллари). Тожикистон Қозоғистондан анча орқада бўлиб, 242,8 АҚШ доллари билан ундан 3,5 баробар кам кўрсаткични қайд этган.