Ўзбекистонда одамлар даромадининг ярмидан кўпини кредит тўлашга сарфлаяпти

Ўзбекистонда кредит олганларнинг 40 фоизи ойлик даромадининг 50 фоизидан кўпроғини кредит тўлашга сарфламоқда. Бу ҳақда Марказий банк томонидан эълон қилинган 2024 йил учун молиявий барқарорлик шарҳида келтирилган.

Қарз юки даражаси

Қайд этилишича, 2024 йилда жисмоний шахсларнинг жами мажбуриятларни инобатга олган ҳолдаги умумий қарз юки даражаси ўртача 34 фоизни ташкил этган. Банкдан қарз жалб этган аҳоли орасида умумий DSTI кўрсаткичи (қарз олувчининг даромадидан кредитни сўндиришга йўналтириладиган улуши) 50 фоиздан юқори қарздорларга тўғри келадиган кредитлар ҳажмининг улуши 40 фоиз даражасида шаклланган.

2024 йил I ярим йиллигида банклар томонидан ажратилган кредит шартномалари сонининг 23 фоизи расмий даромадга эга бўлмаган шахслар билан тузилган бўлиб, 2024 йил II ярим йиллигида ушбу кўрсаткич 13 фоизгача пасайган. Шунингдек, банклар кредит портфелида DSTI талаби бўйича белгиланган истисно доирасида ажратилган кредитлар учун юқори таваккалчилик даражаларнинг белгиланганлиги аҳоли қарз юки билан боғлиқ хатарларни пасайтиришга хизмат қилмоқда.

Бир нечта кредит мажбуриятига эга бўлган қарз олувчилар улушининг ортиб бориши аҳоли қарз юки билан боғлиқ хавотирларни оширмоқда. Тижорат банклари кредит портфелида бир неча кредит мажбурияти мавжуд қарз олувчилар сонининг ортиши банклар орасида тарқалиш хавфини (contagion risk) ошишига ҳам сабаб бўлиши мумкин. Бунда, тижорат банклари активлари таркибида бир қарз олувчининг тўлов қобилиятидаги салбий ўзгаришлар тегишли банкларнинг активлар сифатига бир вақтда таъсир кўрсатади. 2024 йил давомида банклардан кредит олган жисмоний шахсларнинг 68 фоизида бирдан ортиқ кредит мажбуриятлари мавжуд. Ипотека ва автокредит олган жисмоний шахслар таркибида бир неча кредити мавжуд қарздорларнинг улуши мос равишда 48 ва 42 фоизларни ташкил этган. Микроқарз бўйича ушбу кўрсаткич нисбатан юқорироқ бўлиб, уларнинг 70 фоизи бирдан ортиқ кредит олган.

Аҳолига ажратилган кредит ва қарзлар мажбуриятлари таркибида асосий улушни банк кредитлари ташкил этмоқда. 2025 йил 1 январь ҳолатига кўра, банк ёки банкдан ташқари мажбуриятлари мавжуд жисмоний шахслар сони 5,3 млн кишини ташкил этган. Барча қарздор аҳоли сонининг 89 фоизида банклар олдида тўлаши лозим бўлган кредити мавжуд бўлиб, уларнинг 9 фоизида банкдан ташқари мажбуриятлари ҳам мавжуд. 

Банкдан кредит олган аҳолининг умумий қарз юки кўрсаткичи 2024 йилда бироз ошган. 2024 йилда банклардан кредит олган жисмоний шахсларнинг банк ва банкдан ташқари барча қарзларини инобатга олган ҳолдаги умумий қарз юки даражаси ўртача 34 фоизни ташкил этган. 2024 йилда банкдан қарз олган аҳоли орасида умумий DSTI кўрсаткичи 50 фоиздан юқори қарздорларга тўғри келадиган кредитлар ҳажмининг улуши 40 фоизни ташкил этди. Шунингдек, қарз олувчиларнинг DSTI кўрсаткичи 26–50 фоиз оралиғида бўлган кредитлар ҳажмининг жами кредитлардаги ҳиссаси 42 фоизга тўғри келган. Кредит олувчиларнинг 12 фоизида эса кредит йўқотишларининг юзага келиш эҳтимоли баланд бўлиб, ушбу кредит олувчилар бўйича DSTI кўрсаткичи 100 фоиздан юқори кўрсаткични ташкил этмоқда.

Ипотека кредити

Ипотека кредити олган жисмоний шахсларнинг бешдан бир қисми даромадларини асосий қисмини қарз мажбуриятларини қоплашга сарфламоқда. 2024 йилда ипотека қарз олувчиларнинг 21 фоизида DSTI кўрсаткичи 100 фоиздан юқори бўлган. DSTI кўрсаткичи 50 фоиздан паст бўлган қарз олувчилар ҳиссаси 39 фоизни ташкил этган. Шунингдек, банклардан ипотека кредити олган жисмоний шахсларнинг барча банк ва банкдан ташқари мажбуриятларини инобатга олган ҳолдаги ўртача DSTI кўрсаткичи 65 фоизга тўғри келган.

Автокредитлар

Ўрнатилган макропруденциал чоралар натижасида автокредитлар бўйича жисмоний шахсларнинг қарз юки ҳолати яхшиланиб бормоқда. 2024 йилда банклардан автокредит олган жисмоний шахсларнинг ўртача DSTI кўрсаткичи 61 фоизни ташкил этган. 2024 йил 1 июлдан бошлаб автокредитлар бўйича ўрнатилган макропруденциал чоралар76 кредит олувчиларнинг қарз юки даражаси пасайишига хизмат қилмоқда. Жумладан, 2024 йил II ярим йиллигида автокредит олган жисмоний шахслар бўйича DSTI кўрсаткичи 50 фоиздан юқори қарз олувчилар улуши 40 фоизни ташкил этиб, 2024 йил I ярим йиллигига нисбатан 23 фоиз бандга камайган.

Микроқарз

Микроқарз олувчилар бўйича қарз юки даражаси ошиб бормоқда. 2024 йилда микроқарз олган жисмоний шахсларнинг банк ва банкдан ташқари барча мажбуриятлари бўйича ўртача DSTI кўрсаткичи 34 фоизни ташкил этган. Микроқарз олувчиларнинг қарз юки даражаси ипотека ёки автокредит олувчилар қарз юкига нисбатан пастроқ шаклланган бўлса-да, унинг ўсиш суръати тезлашган. 2024 йил 1 июлдан бошлаб микроқарз олувчилар бўйича қарз юки талабининг енгиллаштирилганлиги DSTI кўрсаткичининг ортишида ўз ифодасини топган. 

Жисмоний шахсларга ажратилган кредитларнинг ЯИМга нисбати ўзининг узоқ муддатли трендидан пастда шаклланди. 2024 йил якунига кўра, банклар томонидан жисмоний шахсларга ажратилган кредитлар қолдиғининг ЯИМга нисбати 12,2 фоизни ташкил этиб, 2023 йилга нисбатан 0,3 фоиз бандга камайган. 2024 йил якуни бўйича жисмоний шахсларнинг кредит портфелида энг юқори улушлар ипотека кредити ҳамда микроқарзларга тўғри келиб, ушбу кредитларнинг ЯИМга нисбати мос равишда 7 ва 3 фоизларда шаклланган.