Янги совуқ уруш: АҚШ ва Хитой рақобати дунёга қандай фойда келтиради?

Совуқ уруш (1947–1991) даврида АҚШ ва СССР ўртасида икки блок: капиталист ва социалист рақобати бўлиб ўтган. Совуқ уруш охирида Совет Иттифоқи парчаланди, аммо кейинчалик ер юзида икки катта қудрат – АҚШ ва Хитой зич рақобатга кириша бошлади. АҚШ–Хитой муносабатлари 1970 йилларнинг бошида илиқлашиб борди: 1972 йилда президент Ричард Никсон Хитойга ташриф уюштириб, 23 йилдан буён узилиб қолган расмий алоқаларни тиклаш йўлида пойдевор қурди. 1979 йилда эса АҚШ Пекин билан тўлиқ дипломатик муносабатлар ўрнатиб, Тайпэйдаги Хитой Республикаси ўрнига Пекин ҳукуматини ягона Хитой вакили сифатида тан олди. Шундан кейин Дэн Сяопин бошчилигидаги Хитой иқтисодий ислоҳотлари ва очиқлик сиёсати туфайли 1980-90 йилларда икки томон ўртасида савдо-сотиқ ва инвестициялар кўпайди. Хитой 2001 йилда Жаҳон савдо ташкилотига аъзо бўлганидан сўнг ҳамкорлик суръати ошди. Бироқ сўнгги ўн йилликларда Хитой тез суръатда кучайиб, яқин минтақаларда, хусусан, Жанубий Хитой денгизи ҳамда Тайвань атрофида ҳарбий-сиёсий фаоллигини оширгани ҳамда АҚШ билан савдо низоси чуқурлашгани туфайли муносабатлар қалтис тус олди. Айниқса, 2018 йилдан бошланган савдо уруши, технологик санкциялар ва ҳарбий соҳадаги чуқирлашган таранглик АҚШ ва Хитой ўртасидаги рақобатни “янги совуқ уруш” босқичига олиб келди.

Технологик рақобат

Бугунги рақобатнинг энг кескин соҳаларидан бири – технология. Сунъий интеллект, чиплар, 5G, мобил иловалар ва бошқа илғор технологиялар бўйича рақобат “иккинчи Совуқ уруш”нинг асосий аренасига айланди. АҚШ бошчилигидаги Ғарб давлатлари илғор процессор, замонавий ишлаб чиқариш жиҳозлари ва дастур таъминотларида етакчиликка эга. Масалан, АҚШ 2022 йилда қабул қилинган “ChIPS and Science Act” орқали 525 миллиард долларлик дастур доирасида микроэлектроника ва сунъий интеллект соҳасига 52 миллиард доллар ажратди. Шу билан бирга, АҚШ бир қатор илғор турдаги чипларни Хитойга экспорт қилишни чеклади ва Пекиннинг бир нечта етакчи компанияларига чип етказиб беришни тақиқлади.

Бу чекловлар Хитой учун сунъий интеллектни ривожлантириш жараёнини қийинлаштирди. Бироқ бу ҳолат Хитойни “ички айланиш” стратегияси доирасида ички бозорни ривожлантиришга ундади. Масалан, мамлакат ўзининг илғор сунъий интеллект лойиҳаларини — “HuggingGPT” ва “DeepSeek” тизимларини ишлаб чиқди. Қизиғи шундаки, бу лойиҳаларнинг  ўқитиш харажатлари ҳатто OpenAI’нинг GPT-4 моделига нисбатан анча арзон — DeepSeek В3 учун 5,56 миллион доллар, GPT-4 учун эса 63 миллион доллар сарфланган.

5G технологияси соҳасида рақобат жуда кучли. Huawei компанияси бутун дунёда етакчи ўринни эгаллаб, 2024 йилга келиб Хитойнинг асосий мобил алоқа инфратузилмаси етказиб берувчисига айланди. Аммо 2020 йилдан бошлаб АҚШ ва унинг яқин иттифоқчилари Huawei ҳамда ZTE компанияларини “хавфли” деб баҳолаб, уларни 5G тармоқларидан чиқара бошлади. Бу мамлакатлар Huawei’ни тармоқ қурилишида қатнашишини ҳам таъқиқлади.

Бу чекловларга жавоб сифатида Хитой ҳукумати давлат идоралари ва давлатга қарашли корхоналарда Apple маҳсулотларидан, хусусан iPhone’dan фойдаланишни тақиқлади. Бу тақиқ тахминан 150 мингта йирик давлат компанияси ва 56 миллионга яқин ходимни қамраб олди.

Apple учун Хитой бозори жуда муҳим. 2022 йилда компаниянинг 394 миллиард долларлик умумий савдосининг 19 фоизи (яъни тахминан 75 миллиард доллар) Хитой ва Гонгконг ҳиссасига тўғри келган. Шу боис бу чекловлар Apple учун жиддий молиявий зарар келтирди.
TikTok масаласи ҳам технологик жангнинг кўриниши. Хитойга тегишли бўлган, глобаллашган ижтимоий видео платформа АҚШда хавфсизлик таҳдиди сифатида кўрилмоқда. 2024 йилда АҚШ Конгресси ByteDance компаниясига TikTok’ни сотиш ёки блоклашни таклиф қилувчи қонун қабул қилди, у 2025 йил 19 январгача тўлиқ сотилмаса, ушбу илова АҚШда таъқиқланиши белгиланди. Сўровномаларга кўра, америкаликларнинг 75 фоизи TikTok’нинг Хитойга тегишли эканлигидан хавотирда ва уларнинг 34 фоизи дастурни тўлиқ тақиқлашни қўллаб-қувватлайди. 

Хулоса қилиб айтганда, АҚШ технологик соҳада глобал етакчиликни сақлаб қолиш учун экспорт назорати, ички инновацияларни қўллаб-қувватлаш ва иттифоқчилар билан технологик альянслар барпо этяпти. АҚШнинг имкониятлари – тадқиқот инфратузилмаси, бозор, энг илғор университетлар ҳамда Apple, Nvidia, Google каби йирик компаниялар ҳисобланади. АҚШнинг заиф томони эса 90 йиллардан бошлаб ўзининг рақибларига қолдирган микрочип ишлаб чиқаришни тезда қайта тиклашнинг мураккаблиги (масалан, тўлиқ Америка заводлари занжирини қуриш 1 триллион долларга тенг) ҳамда хомашё ва компонентлар учун Осиё бозорларига қарамлигидир. Хитой эса технологияга давлат даражасида катта эътибор қаратиб, сунъий интеллект ва чип ишлаб чиқаришга миллиардлаб маблағ ажратмоқда. Масалан, 2023 йилда Хитойда яратилган чиплар саноатининг умумий даромади $179.5 миллиардга етди ва 2025 йилга бориб 50% ўзини-ўзи таъминлаш мақсади кўзланмоқда. Хитойнинг имкониятлари – улкан ички бозор (1.4 млрд), халқаро ҳамкорликдан келган технология трансфери тажрибаси ва Huawei, Alibaba, Tencent каби гигантлар. Лекин Хитой ҳали ҳам жаҳондаги илғор чип технологиялари (ACML’нинг экстремал ултрабинафша нурланиш асосида чиплар ишлаб чиқариш технологияси, илғор микропроцессор дизайнлари)га қарам, 2023 йилнинг I чорагида юқори технологияли ускуна импорти 93% ўсиб, $8.75 млрд бўлган. Бу унинг стратегик заифлигини кўрсатади.

Иқтисодий сиёсат

2018 йилдан бошлаб Дональд Трамп Хитойга қарши кенг кўламли савдо урушини бошлади. У миллиардлаб долларлик Хитой товарларига тарифларни кўтарди. Масалан, 2020 йилда бошланган биринчи “Phace 1” келишувида Хитойдан импорт қилинаётган товарларнинг 66.6% учун ўртача 19.3% божхона солган (бу тахминан 335 млрд доллар импортни қамраб олган). Пекин ҳам АҚШдан импортга ўртача 21% тариф киритиб, қарама-қарши чоралар кўрди. Трамп маълумотларига кўра, бундай тарифлар Хитойнинг “ноҳақ” саноат сиёсатига жавобан қўлланилганди. Аммо кўпчилик иқтисодчилар бу услубни самарали деб ҳисобламай, нархлар ошиши ва тартибсизлик хавфи борлигини таъкидлади.

Жо Байден (2021–2024) президентлиги даврида Трамп даврида қўлланган тарифларнинг аксариятини сақлаб қолди. У айрим стратегик товарларга – электромобиллар, батареялар, қуёш панеллари ва яримўтказгичларга – қарши янги тарифларни киритди. Масалан, 2024 йил баҳорида Байден маъмурияти Хитойдан олиб келинаётган автомобиллар ва технологик жиҳозларга тарифларни ошириш режаларини эълон қилди. Бир вақтлари “АҚШга зарарсиз” деб топилган телевизор ва тиббиёт жиҳозларига ҳам янги тарифлар татбиқ этилди. Шу билан бирга, у етказиб бериш занжири хавфсизлигини мустаҳкамлашга урғу берди: ChIPS ва IPEF  каби ташаббуслар орқали АҚШ ва иттифоқчилари ядро саноати ва яримўтказгич занжирини мустаҳкамлашга ҳаракат қилди. Байден маъмурияти ҳам CFIUS орқали хорижий инвестицияларни қатъиян кузатиб, стратегик секторларга киришни чеклади.

Дональд Трампнинг иккинчи президентлик даврида муносабатлар янги босқичга кўтарилди. 2025 йилнинг бошида у яна қадам ташлаб, Хитойдан олиб келинаётган барча товарларга 10% қўшимча тариф киритди, кейинчалик эса жорий тарифларни айрим секторлар бўйича 125% гача оширишни мақсад қилди. Бироқ май ойида Женевада бўлган музокаралар натижасида томонлар ўзаро келишиб, режалаштирилган тариф кўтарилишини 10% даражасида ушлаб туришга розилик билдирди. Аммо ҳолатлар бирдан янада кескин тус олди: 2025 йил октябрида Хитойнинг 17 нодир тупроқ элементининг 12 тасига экспорт назоратини ўрнатиши ортидан Трамп импортга 100% божхона солишни эълон қилди. CFP таҳлилчиларига кўра, Трамп шу тарзда Хитойга қарши 145% гача тариф қўйиш билан таҳдид қилган, Пекин эса жавобан АҚШ импортига 125% гача тарифларни киритган.

Пекиннинг жавоби ҳам кескин бўлди. У юқори технология учун зарур бўлган нодир металларнинг экспортини чеклаб, мазкур чораларни Америка компанияларига қарши қўлланган қоидаларга жавобан бажарганини билдирди. Хитой иқтисодий жиҳатдан диверсификациялаш ва ички бозорни кучайтиришга аҳамият қаратиб, Европа ва Осиёдаги ҳамкорлари билан савдо алоқаларини кенгайтирди. Ўз навбатида, глобал етказиб бериш занжиридаги ўзгаришларга жавобан кўплаб йирик техника компаниялари ишлаб чиқаришни Хитойдан ташқарига, масалан, Вьетнам ва бошқа мамлакатларга кўчиришни тезлаштирмоқда. Геосиёсий танглик даврида етказиб бериш занжирлари янги сиёсат ва инвестиция оқимлари таъсирида қайта шаклланмоқда. Умуман олганда, 2021–2025 йилларда АҚШ томони Трампнинг тариф сиёсатини давом эттириб, баъзи жиҳатларни тежаб, айрим йўналишларда янада кучайтирди, бунинг оқибатида Хитой билан савдо таранглиги янги чўққига чиқди.

Сиёсий муносабатлар

1972 йил февралида АҚШ Президентининг Пекинга давлат ташрифи муҳим бурилиш нуқтаси бўлди. Ушбу ташриф чоғида “Шанхай коммюникеси” имзоланди ва унда икки томон ягона Хитой сиёсатини маъқуллаб, Тайвань масаласи бўйича келишувни кўзлаган. Хусусан, коммюникега мувофиқ, АҚШ Пекиннинг ягона Хитойга доир баёнотларини қабул қилиб, “Тайвань бўйича оғир масалага” дўстона ва изчил ечим топиш тарафдори эканини билдирган. 1978 йилнинг декабрь ойида АҚШ маъмурияти Хитой Халқ Республикасини Хитойнинг ягона қонуний ҳукумати сифатида тан олишини ва 1979 йил 1 январдан бошлаб Пекин билан расмий дипломатик алоқалар ўрнатилишини эълон қилди. Шу тариқа, АҚШ-Тайвань расмий алоқалари тугатилди, бироқ 1979 йилда Конгресс томонидан қабул қилинган “Тайвань Алоқалар Қонуни” АҚШни Тайванга мудофаа характеридаги қуролларни етказиб беришга мажбур қилди.

Коммюнике билан бошланган Ягона Хитой тамойили АҚШ сиёсатининг асосига айланди. 1979 йилдан бери Вашингтон Пекиннинг “фақат битта Хитой” позициясини эътироф этади: АҚШ Хитой Халқ Республикасини ягона қонуний ҳукумат, Тайвань эса унинг таркибига кирадиган республика эканини қабул қилди. Шу билан бирга, АҚШ Тайвань билан тижорат ва мудофаа ҳамкорлигини махфий ва ноформал шаклда сақлади (ТРА асосида мудофаа қуроллари етказиб берилди). Пекин эса Тайванни Хитойдан ажралган ҳудуд деб билади ва уни мажбурлаб қўшиш зарур деб ҳисоблайди. Бу икки позиция ўртасидаги тафовутлар турли мулоқотларда намоён бўлиб, масалан, 2010 йилда АҚШ давлат котиби Хилларри Клинтон Жанубий Хитой денгизидаги навигация эркинлигини таъкидлаганида, Пекин буни ўз ички ишларига аралашиш деб баҳолаган. Тайвань атрофидаги масала ҳамон йирик баҳс-мунозараларга сабаб бўлмоқда.

Хитойнинг 2001 йилда Жаҳон Савдо Ташкилотига қўшилиши (ЖСТ) мамлакатнинг глобал иқтисодиётдаги ролини кескин оширди. Масалан, 1999 йилда АҚШ ва Хитой ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 100 млрд доллардан кам бўлган бўлса, 2019 йилда у 558 млрд долларга етди. Шу даврда Хитой иқтисоди 2001 йилдагига нисбатан 11 баробар ўсди  ва 2009 йилда дунёнинг энг катта экспортёрига айланди. Охирги йигирма йилда Хитой иккинчи йирик иқтисодиёт сифатида қайта тикланиб, халқаро майдонда ўз марказий ўрнини қайта излашга интилмоқда. Хитой 2000 йилларда Жаҳон банки, G20 ва БМТ сингари ташкилотларда таъсирини оширишга ҳаракат қилди, шунингдек, Яқин ва Узоқ Шарқ ҳамда Африкага бўлган дипломатик ташрифларини кенгайтирди. 2008 йил Пекин Олимпиадасини, 2010 йил Шанхай EXPO’сини уюштириши бу фаолликнинг белгиси бўлди.

2010 йилларда АҚШ ва Хитой ўртасидаги рақобат янада кескин тус олди. Обаманинг Осиёга “пивот” стратегияси доирасида 2010 йилнинг охирида АҚШ Давлат котиби Жанубий Хитой денгизида навигация эркинлигини “АҚШнинг муҳим манфаати” деб эълон қилди. Шу даврда Хитой глобал дипломатияда ҳам фаолликни оширди, мисол учун, иқлим ўзгариши бўйича Париж шартномасига қўшилди ва Африка, Марказий Осиё ҳамда Лотин Америкасида катта инвестицион лойиҳаларни илгари сурди. АҚШ эса минтақада иқтисодий таъсирини сақлаб қолиш учун 2011 йилда “Транс-Тинч океани ҳамкорлиги” жамиятини ишга туширди, бу битим Хитойни бошланғич иштирокчилар қаторига киритмади. Шу тарзда икки томонлама, минтақавий ва глобал майдонларда рақобат кескинлашиб, Жанубий Хитой денгизи масалалари АҚШ–Хитой мулоқотларида алоҳида оғриқли нуқтага айланди.

Таҳлилчиларнинг прогнозига кўра, яқин йилларда АҚШ ва Хитой ўртасидаги рақобат мураккаблашиб, кучайгандан кучаяди. Улар стратегик ва иқтисодий тўқнашувларга тайёрланмоқда: масалан, Тайвань атрофида ёки Жанубий Хитой денгизидаги ҳарбий ҳаракатлар чуқурлашиши мумкин. Бу жаҳон барқарорлигига хавф туғдиради. Шу билан бирга, ушбу рақобат имкониятлар ҳам яратади: масалан, технология ва илм-фан соҳасида янги ютуқлар, диверсификацияланган инвестициялар ва ҳамкорликка барқарор асос яратилиши мумкин. Мутахассислар фикрича, “янги совуқ уруш” рамзи остида АҚШ ва Хитой ўртасидаги муносабатлар бир томондан кескинлашса, иккинчи томондан мулоқот учун янги механизмлар ва қоидалар яратилишига ҳам туртки беради. Муҳими, ҳар икки томон халқаро низом қоидаларини инобатга олган ҳолда, глобал муаммоларга ҳам ечим излашни унутмаслиги зарур.

Бекзод Полатов