Yangi sovuq urush: AQSH va Xitoy raqobati dunyoga qanday foyda keltiradi?

Sovuq urush (1947–1991) davrida AQSH va SSSR o‘rtasida ikki blok: kapitalist va sotsialist raqobati bo‘lib o‘tgan. Sovuq urush oxirida Sovet Ittifoqi parchalandi, ammo keyinchalik yer yuzida ikki katta qudrat – AQSH va Xitoy zich raqobatga kirisha boshladi. AQSH–Xitoy munosabatlari 1970 yillarning boshida iliqlashib bordi: 1972 yilda prezident Richard Nikson Xitoyga tashrif uyushtirib, 23 yildan buyon uzilib qolgan rasmiy aloqalarni tiklash yo‘lida poydevor qurdi. 1979 yilda esa AQSH Pekin bilan to‘liq diplomatik munosabatlar o‘rnatib, Taypeydagi Xitoy Respublikasi o‘rniga Pekin hukumatini yagona Xitoy vakili sifatida tan oldi. Shundan keyin Den Syaopin boshchiligidagi Xitoy iqtisodiy islohotlari va ochiqlik siyosati tufayli 1980-90 yillarda ikki tomon o‘rtasida savdo-sotiq va investitsiyalar ko‘paydi. Xitoy 2001 yilda Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lganidan so‘ng hamkorlik sur’ati oshdi. Biroq so‘nggi o‘n yilliklarda Xitoy tez sur’atda kuchayib, yaqin mintaqalarda, xususan, Janubiy Xitoy dengizi hamda Tayvan atrofida harbiy-siyosiy faolligini oshirgani hamda AQSH bilan savdo nizosi chuqurlashgani tufayli munosabatlar qaltis tus oldi. Ayniqsa, 2018 yildan boshlangan savdo urushi, texnologik sanksiyalar va harbiy sohadagi chuqirlashgan taranglik AQSH va Xitoy o‘rtasidagi raqobatni “yangi sovuq urush” bosqichiga olib keldi.

Texnologik raqobat

Bugungi raqobatning eng keskin sohalaridan biri – texnologiya. Sun’iy intellekt, chiplar, 5G, mobil ilovalar va boshqa ilg‘or texnologiyalar bo‘yicha raqobat “ikkinchi Sovuq urush”ning asosiy arenasiga aylandi. AQSH boshchiligidagi G‘arb davlatlari ilg‘or protsessor, zamonaviy ishlab chiqarish jihozlari va dastur ta’minotlarida yetakchilikka ega. Masalan, AQSH 2022 yilda qabul qilingan “CHIPS and Science Act” orqali 525 milliard dollarlik dastur doirasida mikroelektronika va sun’iy intellekt sohasiga 52 milliard dollar ajratdi. Shu bilan birga, AQSH bir qator ilg‘or turdagi chiplarni Xitoyga eksport qilishni chekladi va Pekinning bir nechta yetakchi kompaniyalariga chip yetkazib berishni taqiqladi.

Bu cheklovlar Xitoy uchun sun’iy intellektni rivojlantirish jarayonini qiyinlashtirdi. Biroq bu holat Xitoyni “ichki aylanish” strategiyasi doirasida ichki bozorni rivojlantirishga undadi. Masalan, mamlakat o‘zining ilg‘or sun’iy intellekt loyihalarini — “HuggingGPT” va “DeepSeek” tizimlarini ishlab chiqdi. Qizig‘i shundaki, bu loyihalarning  o‘qitish xarajatlari hatto OpenAI’ning GPT-4 modeliga nisbatan ancha arzon — DeepSeek V3 uchun 5,56 million dollar, GPT-4 uchun esa 63 million dollar sarflangan.

5G texnologiyasi sohasida raqobat juda kuchli. Huawei kompaniyasi butun dunyoda yetakchi o‘rinni egallab, 2024 yilga kelib Xitoyning asosiy mobil aloqa infratuzilmasi yetkazib beruvchisiga aylandi. Ammo 2020 yildan boshlab AQSH va uning yaqin ittifoqchilari Huawei hamda ZTE kompaniyalarini “xavfli” deb baholab, ularni 5G tarmoqlaridan chiqara boshladi. Bu mamlakatlar Huawei’ni tarmoq qurilishida qatnashishini ham ta’qiqladi.

Bu cheklovlarga javob sifatida Xitoy hukumati davlat idoralari va davlatga qarashli korxonalarda Apple mahsulotlaridan, xususan iPhone’dan foydalanishni taqiqladi. Bu taqiq taxminan 150 mingta yirik davlat kompaniyasi va 56 millionga yaqin xodimni qamrab oldi.

Apple uchun Xitoy bozori juda muhim. 2022 yilda kompaniyaning 394 milliard dollarlik umumiy savdosining 19 foizi (ya’ni taxminan 75 milliard dollar) Xitoy va Gongkong hissasiga to‘g‘ri kelgan. Shu bois bu cheklovlar Apple uchun jiddiy moliyaviy zarar keltirdi.
TikTok masalasi ham texnologik jangning ko‘rinishi. Xitoyga tegishli bo‘lgan, globallashgan ijtimoiy video platforma AQSHda xavfsizlik tahdidi sifatida ko‘rilmoqda. 2024 yilda AQSH Kongressi ByteDance kompaniyasiga TikTok’ni sotish yoki bloklashni taklif qiluvchi qonun qabul qildi, u 2025 yil 19 yanvargacha to‘liq sotilmasa, ushbu ilova AQSHda ta’qiqlanishi belgilandi. So‘rovnomalarga ko‘ra, amerikaliklarning 75 foizi TikTok’ning Xitoyga tegishli ekanligidan xavotirda va ularning 34 foizi dasturni to‘liq taqiqlashni qo‘llab-quvvatlaydi. 

Xulosa qilib aytganda, AQSH texnologik sohada global yetakchilikni saqlab qolish uchun eksport nazorati, ichki innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash va ittifoqchilar bilan texnologik alyanslar barpo etyapti. AQSHning imkoniyatlari – tadqiqot infratuzilmasi, bozor, eng ilg‘or universitetlar hamda Apple, Nvidia, Google kabi yirik kompaniyalar hisoblanadi. AQSHning zaif tomoni esa 90 yillardan boshlab o‘zining raqiblariga qoldirgan mikrochip ishlab chiqarishni tezda qayta tiklashning murakkabligi (masalan, to‘liq Amerika zavodlari zanjirini qurish 1 trillion dollarga teng) hamda xomashyo va komponentlar uchun Osiyo bozorlariga qaramligidir. Xitoy esa texnologiyaga davlat darajasida katta e’tibor qaratib, sun’iy intellekt va chip ishlab chiqarishga milliardlab mablag‘ ajratmoqda. Masalan, 2023 yilda Xitoyda yaratilgan chiplar sanoatining umumiy daromadi $179.5 milliardga yetdi va 2025 yilga borib 50% o‘zini-o‘zi ta’minlash maqsadi ko‘zlanmoqda. Xitoyning imkoniyatlari – ulkan ichki bozor (1.4 mlrd), xalqaro hamkorlikdan kelgan texnologiya transferi tajribasi va Huawei, Alibaba, Tencent kabi gigantlar. Lekin Xitoy hali ham jahondagi ilg‘or chip texnologiyalari (ACML’ning ekstremal ultrabinafsha nurlanish asosida chiplar ishlab chiqarish texnologiyasi, ilg‘or mikroprotsessor dizaynlari)ga qaram, 2023 yilning I choragida yuqori texnologiyali uskuna importi 93% o‘sib, $8.75 mlrd bo‘lgan. Bu uning strategik zaifligini ko‘rsatadi.

Iqtisodiy siyosat

2018 yildan boshlab Donald Tramp Xitoyga qarshi keng ko‘lamli savdo urushini boshladi. U milliardlab dollarlik Xitoy tovarlariga tariflarni ko‘tardi. Masalan, 2020 yilda boshlangan birinchi “Phace 1” kelishuvida Xitoydan import qilinayotgan tovarlarning 66.6% uchun o‘rtacha 19.3% bojxona solgan (bu taxminan 335 mlrd dollar importni qamrab olgan). Pekin ham AQSHdan importga o‘rtacha 21% tarif kiritib, qarama-qarshi choralar ko‘rdi. Tramp ma’lumotlariga ko‘ra, bunday tariflar Xitoyning “nohaq” sanoat siyosatiga javoban qo‘llanilgandi. Ammo ko‘pchilik iqtisodchilar bu uslubni samarali deb hisoblamay, narxlar oshishi va tartibsizlik xavfi borligini ta’kidladi.

Jo Bayden (2021–2024) prezidentligi davrida Tramp davrida qo‘llangan tariflarning aksariyatini saqlab qoldi. U ayrim strategik tovarlarga – elektromobillar, batareyalar, quyosh panellari va yarimo‘tkazgichlarga – qarshi yangi tariflarni kiritdi. Masalan, 2024 yil bahorida Bayden ma’muriyati Xitoydan olib kelinayotgan avtomobillar va texnologik jihozlarga tariflarni oshirish rejalarini e’lon qildi. Bir vaqtlari “AQSHga zararsiz” deb topilgan televizor va tibbiyot jihozlariga ham yangi tariflar tatbiq etildi. Shu bilan birga, u yetkazib berish zanjiri xavfsizligini mustahkamlashga urg‘u berdi: CHIPS va IPEF  kabi tashabbuslar orqali AQSH va ittifoqchilari yadro sanoati va yarimo‘tkazgich zanjirini mustahkamlashga harakat qildi. Bayden ma’muriyati ham CFIUS orqali xorijiy investitsiyalarni qat’iyan kuzatib, strategik sektorlarga kirishni chekladi.

Donald Trampning ikkinchi prezidentlik davrida munosabatlar yangi bosqichga ko‘tarildi. 2025 yilning boshida u yana qadam tashlab, Xitoydan olib kelinayotgan barcha tovarlarga 10% qo‘shimcha tarif kiritdi, keyinchalik esa joriy tariflarni ayrim sektorlar bo‘yicha 125% gacha oshirishni maqsad qildi. Biroq may oyida Jenevada bo‘lgan muzokaralar natijasida tomonlar o‘zaro kelishib, rejalashtirilgan tarif ko‘tarilishini 10% darajasida ushlab turishga rozilik bildirdi. Ammo holatlar birdan yanada keskin tus oldi: 2025 yil oktyabrida Xitoyning 17 nodir tuproq elementining 12 tasiga eksport nazoratini o‘rnatishi ortidan Tramp importga 100% bojxona solishni e’lon qildi. CFP tahlilchilariga ko‘ra, Tramp shu tarzda Xitoyga qarshi 145% gacha tarif qo‘yish bilan tahdid qilgan, Pekin esa javoban AQSH importiga 125% gacha tariflarni kiritgan.

Pekinning javobi ham keskin bo‘ldi. U yuqori texnologiya uchun zarur bo‘lgan nodir metallarning eksportini cheklab, mazkur choralarni Amerika kompaniyalariga qarshi qo‘llangan qoidalarga javoban bajarganini bildirdi. Xitoy iqtisodiy jihatdan diversifikatsiyalash va ichki bozorni kuchaytirishga ahamiyat qaratib, Yevropa va Osiyodagi hamkorlari bilan savdo aloqalarini kengaytirdi. O‘z navbatida, global yetkazib berish zanjiridagi o‘zgarishlarga javoban ko‘plab yirik texnika kompaniyalari ishlab chiqarishni Xitoydan tashqariga, masalan, Vetnam va boshqa mamlakatlarga ko‘chirishni tezlashtirmoqda. Geosiyosiy tanglik davrida yetkazib berish zanjirlari yangi siyosat va investitsiya oqimlari ta’sirida qayta shakllanmoqda. Umuman olganda, 2021–2025 yillarda AQSH tomoni Trampning tarif siyosatini davom ettirib, ba’zi jihatlarni tejab, ayrim yo‘nalishlarda yanada kuchaytirdi, buning oqibatida Xitoy bilan savdo tarangligi yangi cho‘qqiga chiqdi.

Siyosiy munosabatlar

1972 yil fevralida AQSH Prezidentining Pekinga davlat tashrifi muhim burilish nuqtasi bo‘ldi. Ushbu tashrif chog‘ida “Shanxay kommyunikesi” imzolandi va unda ikki tomon yagona Xitoy siyosatini ma’qullab, Tayvan masalasi bo‘yicha kelishuvni ko‘zlagan. Xususan, kommyunikega muvofiq, AQSH Pekinning yagona Xitoyga doir bayonotlarini qabul qilib, “Tayvan bo‘yicha og‘ir masalaga” do‘stona va izchil yechim topish tarafdori ekanini bildirgan. 1978 yilning dekabr oyida AQSH ma’muriyati Xitoy Xalq Respublikasini Xitoyning yagona qonuniy hukumati sifatida tan olishini va 1979 yil 1 yanvardan boshlab Pekin bilan rasmiy diplomatik aloqalar o‘rnatilishini e’lon qildi. Shu tariqa, AQSH-Tayvan rasmiy aloqalari tugatildi, biroq 1979 yilda Kongress tomonidan qabul qilingan “Tayvan Aloqalar Qonuni” AQSHni Tayvanga mudofaa xarakteridagi qurollarni yetkazib berishga majbur qildi.

Kommyunike bilan boshlangan Yagona Xitoy tamoyili AQSH siyosatining asosiga aylandi. 1979 yildan beri Vashington Pekinning “faqat bitta Xitoy” pozitsiyasini e’tirof etadi: AQSH Xitoy Xalq Respublikasini yagona qonuniy hukumat, Tayvan esa uning tarkibiga kiradigan respublika ekanini qabul qildi. Shu bilan birga, AQSH Tayvan bilan tijorat va mudofaa hamkorligini maxfiy va noformal shaklda saqladi (TRA asosida mudofaa qurollari yetkazib berildi). Pekin esa Tayvanni Xitoydan ajralgan hudud deb biladi va uni majburlab qo‘shish zarur deb hisoblaydi. Bu ikki pozitsiya o‘rtasidagi tafovutlar turli muloqotlarda namoyon bo‘lib, masalan, 2010 yilda AQSH davlat kotibi Xillarri Klinton Janubiy Xitoy dengizidagi navigatsiya erkinligini ta’kidlaganida, Pekin buni o‘z ichki ishlariga aralashish deb baholagan. Tayvan atrofidagi masala hamon yirik bahs-munozaralarga sabab bo‘lmoqda.

Xitoyning 2001 yilda Jahon Savdo Tashkilotiga qo‘shilishi (JST) mamlakatning global iqtisodiyotdagi rolini keskin oshirdi. Masalan, 1999 yilda AQSH va Xitoy o‘rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 100 mlrd dollardan kam bo‘lgan bo‘lsa, 2019 yilda u 558 mlrd dollarga yetdi. Shu davrda Xitoy iqtisodi 2001 yildagiga nisbatan 11 barobar o‘sdi  va 2009 yilda dunyoning eng katta eksportyoriga aylandi. Oxirgi yigirma yilda Xitoy ikkinchi yirik iqtisodiyot sifatida qayta tiklanib, xalqaro maydonda o‘z markaziy o‘rnini qayta izlashga intilmoqda. Xitoy 2000 yillarda Jahon banki, G20 va BMT singari tashkilotlarda ta’sirini oshirishga harakat qildi, shuningdek, Yaqin va Uzoq Sharq hamda Afrikaga bo‘lgan diplomatik tashriflarini kengaytirdi. 2008 yil Pekin Olimpiadasini, 2010 yil Shanxay EXPO’sini uyushtirishi bu faollikning belgisi bo‘ldi.

2010 yillarda AQSH va Xitoy o‘rtasidagi raqobat yanada keskin tus oldi. Obamaning Osiyoga “pivot” strategiyasi doirasida 2010 yilning oxirida AQSH Davlat kotibi Janubiy Xitoy dengizida navigatsiya erkinligini “AQSHning muhim manfaati” deb e’lon qildi. Shu davrda Xitoy global diplomatiyada ham faollikni oshirdi, misol uchun, iqlim o‘zgarishi bo‘yicha Parij shartnomasiga qo‘shildi va Afrika, Markaziy Osiyo hamda Lotin Amerikasida katta investitsion loyihalarni ilgari surdi. AQSH esa mintaqada iqtisodiy ta’sirini saqlab qolish uchun 2011 yilda “Trans-Tinch okeani hamkorligi” jamiyatini ishga tushirdi, bu bitim Xitoyni boshlang‘ich ishtirokchilar qatoriga kiritmadi. Shu tarzda ikki tomonlama, mintaqaviy va global maydonlarda raqobat keskinlashib, Janubiy Xitoy dengizi masalalari AQSH–Xitoy muloqotlarida alohida og‘riqli nuqtaga aylandi.

Tahlilchilarning prognoziga ko‘ra, yaqin yillarda AQSH va Xitoy o‘rtasidagi raqobat murakkablashib, kuchaygandan kuchayadi. Ular strategik va iqtisodiy to‘qnashuvlarga tayyorlanmoqda: masalan, Tayvan atrofida yoki Janubiy Xitoy dengizidagi harbiy harakatlar chuqurlashishi mumkin. Bu jahon barqarorligiga xavf tug‘diradi. Shu bilan birga, ushbu raqobat imkoniyatlar ham yaratadi: masalan, texnologiya va ilm-fan sohasida yangi yutuqlar, diversifikatsiyalangan investitsiyalar va hamkorlikka barqaror asos yaratilishi mumkin. Mutaxassislar fikricha, “yangi sovuq urush” ramzi ostida AQSH va Xitoy o‘rtasidagi munosabatlar bir tomondan keskinlashsa, ikkinchi tomondan muloqot uchun yangi mexanizmlar va qoidalar yaratilishiga ham turtki beradi. Muhimi, har ikki tomon xalqaro nizom qoidalarini inobatga olgan holda, global muammolarga ham yechim izlashni unutmasligi zarur.

Bekzod Polatov