Путин Лавровни четга улоқтирмоқчими?

Сўнгги пайтларда Россия сиёсий доираларида Путин ва Лавров ўртасида низо келиб чиққани бутун дунё миқёсида катта шов-шувларга сабаб бўлди. Чунки Сергей Лавров Россия сиёсатида ўз ўрнида тошдай қотган сиёсатчилардан бири экани, 21 йилдан буён Путиннинг дунё билан алоқаларида энг ишончли одами бўлиб келаётгани кўпчиликка сир эмас. Лавров Ташқи ишлар вазири сифатида энди фаолиятини бошлаганда у билан бир вақтда ёки ундан олдин ёхуд кейин дунёнинг турли давлатларида шу постни эгаллаганлардан бирортаси қолмаган. Ёки сиёсатни тарк этган, ёки бошқа лавозимга ўтиб кетган. Фақат ўта қўрс, ҳаракатлари дипломатга умуман ўхшамайдиган, камига оғзи шалоқ Лавровгина бу лавозимда узлуксиз ишлаб келмоқда. У мамлакатининг Бош дипломати деган мансабнинг ўзига хос диктатори. 

Хўш, Путин ва унинг орасидан, ростдан ҳам ола мушук ўтдими? Дунё ОАВ ичида биринчи бўлиб бу ҳақда “Financial Times” нашри сўз очди. Шундан сўнг қатор нашрлар бу хабарда жон борлигини ўзларининг таҳлилларида келтирди. Эҳтимолий можарога эса асосан 21 октябрда Трамп ва Путин Будапештда учрашишга яқин турганда Лавров ва Рубионинг телефон суҳбатида юз берган келишмовчилик сабаб сифатида келтирилди. Лавров ўшанда барча ишни пачава қилгани олдиндан маълум эди. Шундан сўнг, ноябрь ойининг илк кунларида Путин ундан дарғазаб экани ҳақида гап-сўзлар кўпайди. 5 ноябрда Лавровнинг Хавфсизлик кенгаши мажлисида иштирок этмагани, яқин кунларда бўлиб ўтадиган G20 саммитида унинг ўрнига бошқа шахс Россия номидан қатнашиши мазкур хабарларда ҳақиқат бордек тассурот қолдираётганди. Аммо Кремль сўзамоли Песков мазкур хабарларни рад этиб, Лавров ўз ишини давом эттираётганини билдирди. 

Шунга қарамай, сўнгги пайтларда Россиянинг ўзгармас Ташқи ишлар вазири босар-тусарини билмай юрганига кўпчилик гувоҳ бўлган. Қариган сари унинг қўрслиги, қўполлиги ва чегараларни писанд қилмаслик ҳолатлари анча кўпайганди. Буни ҳатто жорий йилда Ўзбекистон ҳам ҳис қилди. Қуйида дунёнинг энг маданиятсиз дипломати ва унинг хўжайини ўртасида келишмовчилик чиққани ҳақидаги резонансга ва шу сўкноғич вазирнинг умумий фаолиятига назар ташлаймиз.

Кремлда “жанг иси”

5 ноябрь куни Россия Хавфсизлик кенгашида мамлакат Ташқи ишлар вазири Лавровнинг қатнашмагани қатор шубҳаларни келтириб чиқарди. Россиянинг таъсирчан мулозимлари АҚШнинг кескин ҳаракатлари фонида ядро синовларини қайтадан бошлаш масаласини муҳокама қилган ушбу кенгашда Лавровнинг йўқлиги кўпчиликни ҳайратда қолдирди. У бу Кенгашда қатнашмаган ягона доимий аъзо бўлди. Бу ҳам етмаганидек, яқин кунларда кутилаётган ва ЖАРда ўтадиган навбатдаги G20 саммитида Россия номидан иштирок этиш учун тўсатдан Лавровнинг ўрнига Президент маъмурияти раҳбарининг ўринбосари Максим Орешкин тайинланди. Шу боис ўтган кунлар мобайнида Лавров ва Путиннинг ораси бузилгани ҳақидаги хабарлар болалади. “Finacial Times” ва “The Moscow Times” каби нашрлар Путин ўзининг 75 ёшли қария дипломатидан қаттиқ дарғазаб экани ҳақида ёзди. Бунга эса 21 октябрь куни Лавров ва АҚШ Давлат котиби Марко Рубио ўртасида кечган телефон суҳбатида қария ўзини жуда номуносиб тутгани, Россиянинг талабларини АҚШ томонига жуда кескин оҳангда етказгани ва бунинг оқибатида Рубио Трампга Путин билан учрашув аҳамиятсиз эканини етказиб, Будапештдаги саммит ортга сурилгани сабаб сифатида келтирилди.

Ҳа, ўша суҳбат ростдан ҳам Кремль учун жуда нохуш оқибатларга олиб келгани рост. Чунки айнан Рубио ва Лавронинг телефон суҳбатидан кейин АҚШ зудлик билан Россиянинг “Роснефть” ва “Лукойл” каби икки йирик гигант компанияларига санкциялар киритди. Ҳиндистон ва Хитой ҳам бу санкцияларга маълум маънода бўйсунишни бошлади. Сир эмас, нефть Путиннинг Украинадаги босқинини давом этишида энг асосий драйвер ҳисобланади. Масалан, жорий йил сентябрь ойининг ўзида Россия кунига 5,1 млн баррель нефть экспортини амалга ошириб, 13,5 млрд доллар тушум қилган. Трампнинг кучли санкциялари эса илк кундаёқ Россиянинг ушбу йўналишдаги даромидларини хавф остига қўйгани ҳақида хабарлар чиқа бошлаганди. Чунки шундан кейин Ҳиндистон дарҳол Россиядан харидларни қисқартиришини эълон қилди. Хитой бўлса импортни давом эттирсада, ўзи шундоқ ҳам чегималар билан олаётган нефти учун яна каттароқ чегирма талаб қилиши мумкинлиги тахмин қилинди. Бу эса Россия иқтисодиёти учун чинакам хавфдир.

Буларнинг барчаси эса, албатта, ўша қўпол Лавровнинг чекига тушиши табиий эди. Чунки ҳаммасини у барбод қилгани воқеалар ривожидан кўриниб турибди. Эсингизда бўлса, октябрь ойининг ўртасида Путин ва Трамп Вашингтон Украинага Tomahawk беришга яқин турганда ўзаро телефон мулоқотини ўтказиб, Будапештда учрашишга келишиб олганди. Аммо орадан бир неча кун ўтиб, уларнинг Ташқи ишлар вазирлари ўртасидаги суҳбатдан кейин бу саммит ортга сурилди. Лавров ва Рубио аслида саммит учун тайёргарлик масаласини муҳокама қилиб, шартларни келишиб олиши керак эди. Аммо пишай деб турган ош тагига олди. Кўп эҳтимол, Лавров ўзининг қўрслигига бориб, АҚШ Давлат котибига тепадан келган бўлиши мумкин. Рубио эса бу оҳанг ва ультиматум кўринишидаги шартлар ҳақида дарҳол Трампга ҳисоб берган ва ушбу ҳолат Москва-Вашингтон ўртасидаги зиддият янги босқичга чиқишига олиб келган. 

Умуман олганда, дипломатияда шахсларнинг характери муҳим аҳамият касб этади. Рубионинг шахсияти ва унинг сиёсий қарашлари эса кўпчиликка маълум. Сенатор бўлиб юрган пайтлари Марко Путиннинг дунё миқёсидаги энг ашаддий танқидчиси эди. У Россия сиёсатини мутлақо ёқламас, Путинни эса уруш жиноятчиси деб атарди. Аммо Трамп администрациясида Давлат котиби бўлиб фаолият юрита бошлагач, ўз қарашларини янги маъмурият тепасидаги одамга мослаб трансформация қилди. Лекин ундаги мазкур ўзгариш кўп эҳтимол ҳозирги лавозими ва Трамп сиёсати туфайли эканини унутмаслик лозим. Чунки АҚШ Россия билан 3 йилдан буён мулоқот қилмаётганди. Трамп эса бунга чек қўйиб, музокаралар учун барча ресурсларни сафарбар қилди. Қўшма Штатларнинг Бош дипломати сифатида Рубио ҳам бу тенденцияга эргашиши керак эди. У шундай қилди ҳам. Сенатдаги тингловлардан бирида унинг ўтмишда Путин ҳақидаги қарашлари нега ўзгаргани қаттиқ оҳангда муҳокама қилинганига ҳам гувоҳ бўлдик. Рубио ўша суҳбатда бир амаллаб Путинни ҳарбий жиноятчи дейишдан қоча олганди.

Аммо лаҳзалар, тезкор қарорлар ва бошқа жиҳатлар ҳам дипломатиянинг ажралмас қисмидир. Қаршисида Путин ва унинг Россиясини ўтмишда энг кўп танқид қилган шахс турганда, у билан қандай муомала қилишни билмаган бўлса, бу фақат Лавровнинг айби. 75 баҳорни уриб қўйган, дипломатияда ярим асрдан ортиқ тажрибага эга инсон сифатида Лавров кимга қандай гапиришни билиши керак эди. Боз устига, Рубио – АҚШ Давлат котиби. У қучоқлаб кўришиш ўрнига елкасига қўлини қўйиш ёки шунга ўхшаш ҳурматсизликларни қабул қилмаслигини тушуниш учун бу соҳада 50 йиллик тажриба керак эмас. 

Кремль муаммони яширяптими?

Кремль матбуот котиби Дмитрий Песков Сергей Лавров билан ҳаммаси жойида эканини маълум қилди. У Президент ва вазир ўртасида тушунмовчилик пайдо бўлгани ҳақидаги барча хабарларни рад этди. Кремль сўзамоли Сергей Лавров ўз вазифасини бажарашида давом этаётганини таъкидлади. Песков тез орада Лавров ўзига тегишли бўлган учрашув ва йиғинларда кўриниш беришини айтди. Кремлга алоқадор “сарой журналистлари” ҳам Лавровнинг баъзи муҳим учрашувларда иштирок этмагани олдиндан келишилган, деган мазмундаги хабарларни тарқатди. Россия Ташқи ишлар вазирлигидаги манбалар эса Лавровнинг айрим тадбирларда қатнашмаслиги “дипломатик вазифаларни қайта тақсимлаш” билан боғлиқ эканини билдирди. Чунки унинг ўрнига G20 саммитида қатнашиши белгиланган Орешкин сўнгги пайтларда иқтисодий масаларда халқаро доирада асосий ролни бажармоқда.

Энг қизиғи, бошқа мустақил манбалар ҳам Лавров ва Путин ўртасида Будапешт саммити вақтинчалик бекор бўлгани боис низо келиб чиққани ҳақидаги хабарларга қўшилмаяпти. Путиннинг Украинага босқинидан кейин омма олдида истеъфога чиққан Россиянинг БМТдаги доимий миссиясининг собиқ юқори лавозимли дипломати Борис Бондаревнинг айтишича, Лавров шунчаки, Путиннинг қарашларини етказувчи воситачи, у бу доирадан четга чиқмайди. Бондаревга кўра, Лавров Президентнинг позициясига мос келмайдиган бирор гап айтмаслик кераклигини жуда яхши билади.

Сергей Лавровнинг ўзи эса Путин ва у ўртасидаги эҳтимолий низо ҳақида тахминлар-у таҳлиллар анча урчиганидан бир неча кун ўтиб, давлат назоратидаги оммавий ахборот воситаларига интервью берди. Бу эса Путин ундан дарғазаб деган хабарларни сўзсиз рад этишга уриниш сифатида баҳоланди. Давлат назоратидаги РИА Новости агентлигига берган интервьюсида Лавров Вашингтон билан тинчлик музокараларида “маълум қийинчиликлар юзага келганини” айтди, аммо ўзи ҳақидаги сўнгги хабарларга изоҳ бермади. 

Лавровнинг обрўси анча олдин тушганди

Баъзи инсайдларга кўра, Лавровнинг мавқейи у ҳақидаги сўнгги шов-шувлардан анча олдин тушиб бўлган. Айримлар унинг бугунги Россия ташқи сиёсатига таъсирини “0” деб баҳолайди. Масалан, Россиянинг Украинага босқини Лавровсиз қабул қилинган қарор экани олдиндан маълум эди. Россиянинг амалдаги Ташқи ишлар вазири Украинага бостириб кириш режаси устида бўлган Путиннинг ўта зич доирадаги маслаҳатчилари қаторида бўлмагани айтилади. Бу қарор ҳатто уни ҳайрон қолдиргани ҳақида хабарлар ҳам талайгина. 

Бундан ташқари, асосан 2025 йилда АҚШ билан муносбатларда муҳим роль ўйнаш орқали машҳурликка эришган Кирил Дмитриев, яъни Россия Федерацияси Президентининг хорижий давлатлар билан сармоявий ва иқтисодий ҳамкорлик бўйича махсус вакили бугун Ташқи ишлар вазири Лавровнинг ўрни ва таъсирига соя солаётгани айтилмоқда. Чунки, биламиз, Кирилл Дмитриев Трамп иккинчи бор ҳокимият тепасига келганидан сўнг, АҚШ ички доиралари билан тўғридан тўғри музокаралар олиб боришни бошлади ва узоқ вақтдан бери Лавровнинг таъсирида бўлган ушбу муҳим соҳада унинг улушини камайтирди. 

Лавров эса бунга чидай олмагани ҳақида хабарлар кўпайганди. Баъзи манбалар у ва Дмитриев ўртасидаги ёмон муносабатлар анча пайтдан буён Кремль учун бош оғриғига айлангани, Москва буни сир сақлашга уринишини таъкидлайди. Аммо мавжуд низо баъзан Кремль девролари ташқарисига чиққан ҳолатлар ҳам бор. Масалан, АҚШ ва Россия делегациялари ўртасида Ар-Риёдда ўтган учрашув чоғида Сергей Лавров Кирил Дмитриевни музокаралар столида ортиқча санаб, унга қўйилган стулни олиб ташлаш орқали Путиннинг янги суюклисини четлатишга ҳаракат қилган.

Лавров ким ўзи?

Лавров 1950 йилда Москвада туғилган. У Москва халқаро муносабатлар институтида дипломатия бўйича таҳсил олган. Бу ерда синҳал тилини ўрганиб, дипломатик фаолиятини Шри-Ланкада бошлаган. 1972 йилдан 1976 йилгача у Шри-Ланкадаги СССР элчихонасида таржимон, кейин эса протокол бошлиғи, шахсий котиб ва Совет элчисининг ёрдамчиси каби лавозимларда ишлаган. 1976 йилдан 1981 йилгача СССР Ташқи ишлар вазирлигининг Халқаро ташкилотлар департаментида учинчи ва иккинчи котиб лавозимларида фаолият юритган. 1981 йилдан 1988 йилгача СССРнинг БМТдаги доимий ваколатхонасида биринчи котиб, маслаҳатчи ва катта маслаҳатчи сифатида ишлаган.

1990 йилдан 1992 йилгача у СССР Ташқи ишлар вазирлигининг Халқаро ташкилотлар департаменти бошлиғи, кейин эса Россия Ташқи ишлар вазирлигининг Халқаро ташкилотлар ва глобал муаммолар департаменти директори лавозимларида ҳам ишлаган. 1992 йилдан 1994 йилгача Россия Ташқи ишлар вазирининг ўринбосари бўлган ва бу билан бир пайтда Халқаро ташкилотлар ва халқаро иқтисодий ҳамкорлик департаменти, Инсон ҳуқуқлари ва халқаро маданий ҳамкорлик идораси ва МДҲ ишлари департаментини бошқарган. 1994 йил бошидан 2004 йилгача у Россия Федерациясининг БМТдаги доимий вакили бўлиб ишлаган.

2004 йил март ойида у Игорь Ивановнинг ўрнига Россия Ташқи ишлар вазири бўлди ва бугунги кунгача шу жойда тошдай қотди. Россия ташқи сиёсати деган унинг тимсоли Путин билан салкам тенг даражада тасаввур уйғоятади. Лавров Россия Ташқи ишлар вазири бўлганидан буён мамлакатда нақд беш нафар бош вазир ўзгарди, лекин Лавров ҳали ҳам ўз жойида. Бундан ташқари, у 2004 йилдан бери Россия Федерацияси Хавфсизлик Кенгашининг доимий аъзоси ҳисобланади. Унга хизматлари учун қатор мукофотлар, жумладан, “Ватанга хизматлари учун”, Меҳнат Қаҳрамони ва Биринчи чақириқ Авлиё Эндрю ордени кабилар тақдим этилган. 

Лавровнинг фаолияти асосан Ғарб сиёсатчилари ва журналистларини омма олдида камситиши билан эсда қолади. У Британиянинг собиқ ташқи ишлар вазири Лиз Трассни “кар” деб атагани ва 2008 йилда Жанубий Осетия масаласида Британия ташқи ишлар вазири Дэвид Милибэндни ҳақорат қилиб, унга “сен кимсан, менга маъруза ўқийсан?” деб айтгани кенг муҳокамаларга сабаб бўлган. Бундан ташқари, 2003 йилда, у БМТда ишлаётган пайт, ўша пайтдаги бош котиб Кофи Аннан Нью-Йоркдаги бош қароргоҳда чекишни тақиқлашга уринганда айнан Сергей Лавров бунга қарши чиққани ҳам кўп эсланади.

Хабарларга кўра, у “БМТ биноси барча аъзо давлатларга тегишли, бош котиб эса шунчаки ёлланган менежер”, дея тақиқни очиқчасига бузиб юрган.

Сергей Лавровнинг Ташқи ишлар вазири сифатида жуда узоқ йиллик муддати ҳам эътиборни тортади. У СССР Ташқи ишлар вазири Андрей Громикодан кейин Россиянинг энг узоқ вақт хизмат қилган Ташқи ишлар вазири саналади. Умуман олганда Лавров бу борада замонавий тарихда 3-ўринда турибди. Биринчи ўринда, 43 йил билан Саудия Арабистонининг собиқ ташқи ишлар вазири Файсал бин Абдулазиз Ол Сауд, иккинчи ўринда ўша Андрей Громика 28 йил бўлса, Лавров 21 йил билан 3-ўринда туради. Бугунги дунё давлатлари Бош дипломатлари орасида эса бу масалада унга тенг келадигани йўқ. Фақат муддат бобида у тенгсиз. Бошқа ҳислатлар ва салоҳият борасида бундай деб бўлмайди.