Будапешт саммити қолдирилди. Энди Трамп Зеленскийга ракеталарни берадими?

Бир муддат олдин АҚШнинг Уруш вазири Пит Ҳегсет НАТОга Украина учун Америкадан кўпроқ қурол сотиб олишни таклиф қилиб чиққан эди, кейин Трамп қатъий равишта Зеленскийга Tomahawk ракеталарини бермаслигини таъкидлади ва энди яна Tomahawk кун тартибига чиқмоқда.

Жорий йилниг 17 октябрида бўлиб ўтган Трамп ва Зеленский учрашуви қизғин баҳс-мунозаралар ва ўзига хос ҳолатлар билан кўпчиликнинг эътиборини тортган эди. Аввалига Россияга Tomahawk қанотли ракетасини Украинага сотиш билан таҳдид қилган Трамп, Путин билан телефон қўнғироғидан сўнг яна бир бор муроса йўлини танлашга қарор қилганди. Аммо бу гал ҳам Кремль музокара столига ўтиришдан қочди.

Таҳминан 1600-1800 километр масофага учиш қобилятига эга ушбу қуролдан Украинанинг умиди катта эди. Қарийб Тошкентдан Теҳронгача бўлган узоқликдаги объектни уриши мумкин бўлган бундай қуроллар Украинага Россиянинг ичида жойлашган муҳим стратегик  объектларни йўқ қилиш имконини берарди. Ўз навбатида, урушдаги бундай кескин ўзгаришни рус ва руспараст ҳукуматлар жиддий хавотир билан кутиб олган бўлиши табиий. Ҳатто беларуслик Александр Лукашенко ҳам бунга муносабат билдириб, Киевга Tomahawk’нинг берилиши ядро урушини келтириб чиқариши мумкинлиги ҳақида огоҳлантирганди. Буни қарангки, АҚШдан янги қудратли қуроллар билан қайтишга умид қилган Зеленский ҳам Америкадан “қуруқ қўл” билан қайтганди.

“Axios” нашри берган маълумотларга кўра, АҚШ ва Украина раҳбарлари ўртасидаги музокаралар қийин ва таранг ўткан, томонлар ўртасида очиқчасига бўлмасада сезиларли конфликтлар бўлган. Музокараларнинг ёпиқ эшиклар ортида ўтган қисми ҳақида аниқ маълумотлар йўқ, аммо бир нарса аниқ эдики, Трамп ракеталарни сотишни қатъий рад этганди. Ҳатто сўнгги маълумотлар шуни кўрсатмоқдаки, Трамп Зеленскийга Донбассни топшириш, агар шартнома шартларига кўнмаса, Путин ҳукумати Украинани тўла йўқ қилиб юбориши мумкинлигини айтган.

Бу ҳақида кейинроқ, 19 октябрь куни Трамп журналистлар олдида ўз фикрларини такрорлади. Air Force One президентлик самолёти бортида журналистлар саволларига жавоб берар экан, Трамп “Ҳаммасини ҳозирги ҳолатда қолдириш лозим. У аллақачон бўлинган”, деб, кейинги келишувларгача ҳозирги фронт чизиғида қолиш лозимлигини таъкидлади.

Зеленский билан ўтган учрашувда АҚШ Уруш вазири Пит Ҳегсетнинг бўйинбоғи ҳам жиддий муҳокмаларга сабаб бўлгани кўпчиликнинг ёдида. Россия байроғидаги рангларни ўзида такрорловчи ушбу бўйинбоғ журналистларнинг эътиборини тортди. Костюмнинг олд чўнтагидаги Америка байроғи ва бўйинбоғнинг комбинацияси интернетда шов-шувларга сабаб бўлди. Баъзиалар буни эътиборсизликка йўйса, бошқалар ушбу учрашувда Россия томонга ён босилишига ишора сифатида ҳам қабул қилишга улгурди. Россия Президенти Владимир Путиннинг хорижий давлатлар билан иқтисодий ҳамкорлик бўйича махсус вакили ва Россия тўғридан тўғри инвестициялар жамғармаси раҳбари Кирилл Дмитриев эса Х ижтимоий тармоғидаги саҳифасида Ҳегсетнинг ушбу учрашувдан олинган суратини жойлаб, Россия байроғини илова қилди.

Нега Tomahawk берилмади?

Хўш, Tomahawk’ларнинг берилмаслигига нима сабаб бўлди, ядро уруши таҳдидими, техник муаммоларми ёки бу АҚШ маъмуриятининг доимги “нози”ми?

Кўпчиликниннг хабари бор, Зеленский ташрифидан олдин Трамп Путин билан телефон орқали суҳбатлашган эди. Сиздирилган маълумотларга кўра, бунда икки давлат раҳбари Tomahawk’ни Киевга бермаслик ва тез орада Будапештда учрашишга келишиб олишгани айтилганди. Кутилганидек, Владимир Зеленский бошчилигидаги делегация Оқ уйда ўз мақсадларига эриша олмади. Вазиятдан келиб чиқиб, Путиннинг қўрққанидан қилган қўнғироғи Трампни фикридан қайтарди, деган тасаввур кўпчиликда пайдо бўлган бўлиши мумкин. Аммо очиқланган маълумотларга кўра, Трампнинг ўзи Путинга қўнғироқ қилишни таклиф қилган ва “Душманинггизга Tomahawk’ни бермоқчиман, бунга фикрингиз қандай?” қабилида савол берган. Путин эса бунга жавобан, бу фронтдаги вазиятни ўзгартирмаслиги, лекин ўзаро алоқаларнинг ёмонлашишига олиб келишини айтган.

Бундан кўриниб турибдики, Трампнинг аввалдан ракеталарни Зеленскийга бериш нияти йўқ бўлган. Чунки Tomahawk ҳақиқатдан ҳам фронт чизиқларида катта ўзгаришлар қила олмайди, негаки, ушбу ракеталар қанчаликк узоққа учмасин, портлаш қамрови унчалик ҳам катта эмас. Ички стратегик объектларни уриш эса ҳарбийларни эмас, оддий халқни ҳалок қилади. Ракета таҳдидидан кўзланган ягона мақсад бу – Путинни яна муроса столига қайтариш бўлган. Зеленский билан учрашувдан сўнг Трампнинг Truth Social’даги саҳифасида чиққан “томонлар шу чегарада тўхташи керак” мазмунидаги пости АҚШ фронтни Россиянинг ичига кўчирилишига йўл қўймаслигини ҳам билдиради.  

Бошқа томондан олиб қаралганда, АҚШ кўп миқдорда Tomahawk’ни етказиб бериш қобилятига ҳам эга эмас. Аслида бу қурол сувости ёки сувусти кемаларидан учиришга мўлжалланган бўлиб, айни дамда бундай кемалар Украина ҳарбий кучларида мавжуд эмас. Қуруқликдан туриб учириш йўллари эса яқиндагина йўлга қўйилди ва унда ҳам ўзига хос муаммолар бор.

1987 йилда  Россия-Америка ўртасида имзоланган “Ўрта ва узоқ масофага мўлжалланган ядровий кучлар тўғрисидаги” шартноманинг 2019 йилда бекор қилиниши ортидан Tomahawk ва  SM-6 ракеталарини қуруқликда вертикал ҳолатда учириш имконини яратган Typhon номли ҳарбий қурилма АҚШнинг ўзида саноқлилиги туфайли, уруш траекториясида кутилган даражада бурилишлар ҳосил қила оладиган миқдорда ракеталарни Зеленскийга  бериш аввало Украинага қимматга тушса, бошқа томондан, АҚШнинг ўз арсенали имкониятларини чеклайди. Ҳозирги кунда донаси 2,5 млн долларга баҳоланаётган ушбу қуролнинг катта ҳажмда сотиб олиниши ҳар қандай давлатнинг ғазнасига оғирлик қилиши табиий. Айниқса қарийб уч йилдан бери урушдан боши чиқмаган давлат учун Tomahawk қанчалик зарур бўлмасин, иқтисод бунга имкон бермаслиги тайин.

Баъзилар томонидан Трампнинг бу жавоби, АҚШнинг доимги қўллайдиган  усули сифатида эътироф этилиб, эртами-кечми АҚШ Киев талабини қондириши айтилади. Далил сифатида ўтган йиллар мобайнида Украинага етказилган  31 та Abrams танклари, F-16 қирувчи самолётлари ва ATACMS тактик балестик ракеталарини келтириш мумкин. Ҳар уччала ҳолда ҳам Пентагон Зеленскийнинг бир неча бор қилган илтимосларидан сўнггина унинг талабларини қондирган ва Tomahawk билан ҳам шундай бўлиш эҳтимоли йўқ эмас. Аввалроқ Трампнинг ўзи ҳам ушбу қуролларнинг урушда қўлланиши эҳтимолдан йироқ эмас, деб таъкидлаб ўтган. Шундай экан агар келишувга эришилмаса, кейинги қадам Tomahawk бўлиши мумкин.

Будапешт саммити бекор қилиндими?

Амалга келиши билан бир кунда тугатишни ваъда қилган Украина урушининг бу даражада чигал муаммолигини билмаган АҚШ Президенти Дональд Трамп, ҳар қанча уринмасин бу уруш ечимини ҳали тополмаяпти.

Икки давлат раҳбари ўртасидаги қўнғироқдан сўнг, яқин икки ҳафта ичида Венгрияда навбатдаги учрашув бўлишига келишилган. Халқаро жиноий суд томонидан ҳибсга олишга ордер берилган Путинга нисбатан Венгрия ҳукумати бу қарорни ижро этмаслик ҳамда уни қайтиб кетишига имконият яратиб беришни ваъда қилганди. Учрашув давомида Трамп ўзининг мавқейдошига тинчлик сулҳи режасини таклиф қилиши кутилган. Гарчи ушбу саммитда урушга якун ясалиши эҳтимоли паст бўлсада, томонлар ўртасида маълум ён беришлар ортидан баъзи келишувларга эришилишига умид бор эди.

Трамп маъмурияти асосий мақсади урушни тезроқ шу нуқтада тўхтатиш, кейинроқ бошқа муаммоларни ўзлари келишиб олишига эришиш эди. Унинг сўнги кунларда журалистларга берган интервьюларидан шуни сезиш мумкин эдики, саммитда Россия манфаатлари устуворроқ, яъни ҳозирги кунда рус қўшинлари назоратида бўлиб турган Украинанинг анчагина қисми Россия тасарруфида қолиши мумкин, деб кўрилганди. Негаки Трампнинг фронт чизиғини сақлаб қолиш ҳақидаги фикрлари шунга ишора қилаётганди. Маълумот учун, бугунги кунда Россия Украинанинг 19 фоизини, яъни Луганск вилоятини бутунлай, Донецк, Херсон ва Запорожье вилоятларининг таҳминан 70-75 фоизини ўз назоратида сақлаб турибди.

20 октябрдаги Трампнинг Австралия Бош вазири Энтони Альбанезе билан чиқишида Украина ғалабасига шахсан ишонмаслиги ҳақидаги очиқдан-очиқ билдирган фикридан келгусида Вашингтон ҳам Украинага ёрдам беришдан тийилиши мумкинлиги сезилиб турганди.

Будапешт саммитига Европа Иттифоқи вакили сифатида Александр Стубб, Украина манфаати ҳимоялаш мақсадида Владимир Зеленский қатнашишга қизиқиш билдирган эди.  Аммо на Стубб ва на Зеленский расмий таклиф олганди. Ҳар холда уларнинг иштироки музокараларда ягона тўхтамга келишда муаммолар пайдо қилар эди. Аммо оммага катта кутувлар берган Будапешт саммити ҳам бекор қилинди ёки анча муддатга ортга сурилди.

Вазирлар келишолмади

Давлат раҳбарлари ортидан Россия Ташқи ишлар вазири Сергей Лавров ва АҚШ Давлат котиби Марко Рубио 20 октябрь куни Владимир Путин ва Дональд Трамп ўртасидаги саммитга тайёргарлик кўриш вазифаси юклатилган “конструктив” суҳбат ўтказгани ҳақида маълумотлар пайдо бўлди. Бу борада Россия ТИВнинг берган қисқа баёнотида “16 октябрь куни бўлиб ўтган телефон мулоқоти чоғида эришилган келишувларни амалга ошириш бўйича мумкин бўлган аниқ қадамлар юзасидан конструктив муҳокама бўлиб ўтди”, дейилган.

Аммо “Bloomberg” порталида чиққан маълумотларга ишонадиган бўлсак, телефон суҳбатида кутилаётган саммитнинг аниқ санаси юзасидан бир қарорга келинмаган. Россия Ташқи ишлар вазири Сергей Ловровнинг баландпавоз гаплари ҳамда Донбассни тўлиқ топшириш талаби ортидан учрашув бекор қилинди. Ҳар холда Кремль учун бу янгилик эмас, шу йилнинг август ойида ҳам ташкиллаштирилиши кутилаётган саммитга Путин дастлаб қатнашишга розилик билдириб, бироз муддатдан сўнг фикридан қайтгани кўпчиликнинг ёдида бўлса керак.

Охирги янгиликларга кўра, Путин Украинага ён бериш нияти йўқ, АҚШ ҳам беҳудага учрашув ташкил қилишдан ҳеч қандай фойда йўқлигини айтган. 22 октябрга келиб, Трампнинг ўзи Будапешт саммитини бекор қилгани, ҳали икки томон ҳам бир тўхтамга келишга тайёр эмаслигини айтди.  Аммо келажакда бу учрашув бўлишига ишонч билдирди.

Бекор бўлган учрашув ортидан Ғарбда яна Tomahawk кун мавзусига айланиб бормоқда. Бу борада Вашингтон асосий муаммо уни етказиб бериш эмас, ундан фойдаланишни ўрганишда эканлигини маълум қилди. Айтилишича, ушбу қуролни қўллашни ўрганишга олти ойдан бир йилгача вақт зарур, АҚШ эса ҳеч кимга буни ўргатишни истамайди.

Бунинг ўрнига Россияга янги санкциялар жорий қилинмоқда. АҚШ “Роснефть” ва “Лукойл”га нисбатан янги чекловлар жорий қилган бўлса, Европа Иттифоқи 19-санкциялар пакетини эълон қилмоқчи. Ушбу уринишлар урушга чек қўядими? Россия эса худди дунёга таҳдид қилгандек, баллистик ракеталарни синовдан ўтказди.

Уруш эса давом этмоқда. Украинлар ҳануз бомбалар қуршовида, вайроналар орасида. Ҳар соатда одамлар ўлмоқда, гуманизм, инсонийлик, инсонпарварлик тушунчалари бир четда қолиб, ривожланган дунёда “эскича уруш” кетмоқда.

Умумий картинада содда туюлган ушбу уруш аслида моҳиятан ўта мураккаб контексга эга. Бугун улар бир қарич ер учун курашишмаяпти, миллионлаб квадрат километр майдонли Россия учун Украина ерлари аслида ҳеч қандай аҳамиятга эга эмас. Рус ҳукумати таъсиридан қочиш учун Ғарбга интилган Украина, демократик тамойилларни устувор билиб, Европа давлатлари каби юксалмоқчи эди. Унинг НАТОга қўшилишга ҳаракати эса Ғарб кучларининг Россия чегарасигача келиб қолишини билдирарди ва бу Москвани хавотирга солди. Халқаро муносабатлар бутунлай анархик хусусиятга эга ва НАТОдек қудратли ҳарбий ташкилотнинг Россия остонасига келиши энг камида Путин ва унинг масъулларининг таъсир доираларини қисқаришига олиб келар эди.

Бугун Зеленский тарихга Украина ҳудудларини бериб қўйган раҳбар бўлиб кирмаслик учун ҳаракат қилаётган бўлса, Путин Ғарб қўшинларини уйига яқинлаштирмаслик учун ҳаракатда давом этмоқда. Энг ачинарлиси, тили, дини, маданияти ва келиб чиқиши бир бўлган икки миллат бугун бир-бирини қонини тўкиш учун курашмоқда.