“Qora shahzoda”ning AQSHga safari. Tramp uni ham Qatar kabi siylaydimi?

Bugun, 18 noyabr kuni Saudiya Arabistonining de-fakto rahbari – valiahd shahzoda va Bosh vazir Muhammad bin Salmonning Oq uyga tashrifi va AQSH Prezidenti Donald Tramp bilan uchrashuvi neft va xavfsizlik bo‘yicha o‘n yillar davom etgan hamkorlikni yanada chuqurlashtirish, shuningdek, savdo, texnologiya va ehtimol yadroviy energetika sohalaridagi munosabatlarni kengaytirishni maqsad qilgan. Bu haqda “Reuters” xabar berdi.

Bu – 2018 yilda Istanbulda Saudiya agentlari tomonidan jurnalist Jamol Qoshiqchi o‘ldirilganidan keyin Muhammad bin Salmonning AQSHga birinchi tashrifidir. Ushbu voqea butun dunyoda qattiq norozilik keltirib chiqargan. AQSH razvedkasi Muhammad bin Salmon Qoshiqchini ushlash yoki o‘ldirish operatsiyasini ma’qullagan, degan xulosaga kelgan. Valiahd operatsiyani buyurmaganini aytgan, ammo mamlakatning de-fakto rahbari sifatida mas’uliyatni o‘z zimmasiga olganini tan olgan. Oradan yetti yildan ortiq vaqt o‘tdi. Hozir dunyoning eng yirik iqtisodiyoti va eng yirik neft ishlab chiqaruvchi davlati yangi sahifa ochishni istamoqda.

Tramp joriy yil may oyida Saudiyaga qilgan tashrifi chog‘ida e’lon qilingan 600 milliard dollarlik Saudiya investitsiyasi va’dasidan foyda ko‘rishni kutmoqda. U o‘sha tashrif paytida inson huquqlari bilan bog‘liq masalalarni tilga olmagan va bu gal ham bu mavzudan chetda qolishi kutilmoqda.

Saudiya rahbari mintaqada yuzaga kelgan beqaror vaziyat sharoitida xavfsizlik kafolatlarini talab qilmoqda, sun’iy intellekt texnologiyalariga kirish imkoniyatini hamda fuqarolik yadroviy dasturi bo‘yicha kelishuvga erishishni istamoqda.

Mudofaa kelishuvi bo‘yicha e’tibor

AQSH va Saudiya Arabistoni yillar davomida quyidagi tamoyilga asoslangan munosabatlarni saqlab keldi: podshohlik neftini maqbul narxlarda sotadi, evaziga AQSH xavfsizlik kafolatlarini taqdim qiladi. Biroq bu muvozanat 2019 yilda Eron podshohlikdagi neft inshootlariga zarba berganda Vashington hech qanday javob qaytarmagani ortidan izdan chiqdi.

Joriy yil sentyabr oyida Isroil Qatarning Doha shahriga zarba berganida – bu hujum HAMASga qaratilgani aytilgan – ushbu xavotirlar yana paydo bo‘ldi. Bu hodisalardan so‘ng Tramp tegishli farmon orqali Qatar bilan mudofaa kelishuvini imzoladi. Ko‘plab tahlilchilar, diplomatlar va mintaqaviy mulozimlar Saudiya ham shu kabi hujjatga erishishi mumkin, deb hisoblaydi.

Saudiya Arabistoni oxirgi muzokaralarda AQSH Kongressi tomonidan ratifikatsiya qilinadigan to‘liq mudofaa paktini talab qildi. Ammo Vashington buni podshohlikning Isroil bilan munosabatlarni normallashtirishi shartligi bilan bog‘ladi. Ar-Riyod esa buni Isroil hukumati – mamlakat tarixidagi eng o‘ngchilik hukumat – Falastin davlatchiligini tan olishiga bog‘lab qo‘ydi. G‘azoda ikki yillik urushdan keyin o‘tgan oyda HAMAS bilan Tramp vositachiligida tuzilgan otashkesimni qabul qilgan Isroil Bosh vaziri Binyamin Netanyaxu 16 noyabr kuni Falastin mustaqilligiga qarshi ekanini yana bir bor tasdiqladi.

Qatar bilan tuzilgan kelishuvga o‘xshash Trampning ijroiy farmoni Saudiya talab qilayotgan to‘liq mudofaa paktidan ancha past darajada bo‘ladi. Ammo tahlilchi Aziz Alg‘ashyanning ta’kidlashicha, bu yondashuvdagi bosqichlardan biri, jarayonning bir qismi, ammo uning yakuni emas.

“Tramp normallashuvni istaydi, Saudiya esa to‘liq mudofaa kelishuvini. Ammo sharoit bunga yo‘l qo‘ymayapti. Oxir-oqibat, har ikki tomon ham xohlagandan kamrog‘iga rozi bo‘ladi. Bu – diplomatiya”, deydi Ko‘rfazdagi bir g‘arblik diplomat.

Demokrat va respublikachi ma’muriyatlarda Yaqin Sharq bo‘yicha muzokarachi bo‘lib ishlagan, hozir Vashingtondagi Yaqin Sharq siyosati institutida faoliyat yuritayotgan Dennis Rossning aytishicha,  kutilgan farmon AQSH va Saudiyani “tahdid yuz berganda darhol maslahatlashish”ga chaqirishi mumkin, biroq Vashingtonni Ar-Riyodni himoya qilish uchun majburiy tarzda harbiy harakatga jalb etmasligi ehtimoli bor.

“Bu turli ko‘rinishda namoyon bo‘lishi mumkin: har xil yordam ko‘rsatish, qurol-aslahani qayta yetkazib berish, THAAD yoki Patriot kabi mudofaa raketalari tizimlarini joylashtirish, dengiz kuchlari va dengiz piyodasi bo‘linmasini yuborish – yoki faqat mudofaa emas, balki hujum harakatlarida ham qatnashishgacha”, dedi u.

Hududiy raqobat sharoitida bitimlarning ahamiyati

Ar-Riyod o‘zining iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish va mintaqadagi raqiblariga nisbatan pozitsiyasini mustahkamlashni maqsad qilgan “Vision 2030” dasturi doirasida yadroviy energetika va sun’iy intellekt bo‘yicha kelishuvlar uchun ham faol harakat qilmoqda.

Yuqori darajadagi kompyuter chiplarini xarid qilishga ruxsat olish qirollikning global AI tarmog‘ida markaziy bo‘g‘inga aylanish va Birlashgan Arab Amirliklari bilan raqobatlashish rejalari uchun juda muhim. BAA iyun oyida AQSH bilan milliardlab dollarlik data-markaz kelishuvini tuzib, yuqori sifatli chiplarga ega bo‘lgan edi.

Muhammad bin Salmon, shuningdek, Vashington bilan Saudiyaning fuqarolik yadroviy dasturini rivojlantirish bo‘yicha kelishuvga erishmoqchi. Bu uning iqtisodiyotni neftdan diversifikatsiya qilish harakatlarining bir qismi hisoblanadi. Bunday kelishuv Saudiyaga AQSH yadroviy texnologiyalari va xavfsizlik kafolatlariga yo‘l ochib beradi, shu orqali mamlakatga BAA (o‘z dasturiga ega) va an’anaviy raqibi – Eron bilan tenglashish imkonini beradi.

Biroq AQSH bilan kelishuvga erishish qiyin bo‘ldi, chunki Saudiya Qo‘shma Shtatlarning uranni boyitish yoki sarflangan yoqilg‘ini qayta ishlashni taqiqlaydigan talabini qabul qilishni istamadi – bu ikkisi ham yadroviy qurol yaratishga olib boradigan ehtimoliy yo‘nalishlar hisoblanadi. Rossning aytishicha, yadroviy energetika bo‘yicha kelishuv e’lon qilinishi yoki kamida unga erishish yo‘lidagi taraqqiyot haqida bayonot berilishi kutilmoqda.