Pokiston va Afg‘oniston urush yoqasida: ziddiyatning sabablari, buguni va tarixi

Pokiston va Afg‘oniston qo‘shinlari o‘rtasida so‘nggi kunlarda bir nechta chegaraviy hududlarda qurolli to‘qnashuvlar sodir bo‘lib, vaziyat keskinlashdi. Ikki tomon bir-birining chegara postlariga hujum qilgani, hatto ayrim punktlarni egallab olgani haqida qarama-qarshi bayonotlar bermoqda. “Tolibon” hukumati vakili Zabihulloh Mujohidning aytishicha, afg‘on kuchlarining javob zarbalarida Pokistonning 50 dan ortiq askari yo‘q qilingan. Pokiston rasmiylari esa 23 nafar askar halok bo‘lganini tasdiqlab, javob tariqasida 200 ga yaqin “Tolibon” kuchlari askari va terrorchi yo‘q qilingani hamda bir necha chegara postlari vayron etilganini da’vo qilmoqda. Voqealar rivoji shuni ko‘rsatmoqdaki, qo‘shni davlatlar urush yoqasida turibdi. 

Joriy yilning oktyabr oyi o‘rtalarida Pokiston va Afg‘oniston chegara hududlarida bir necha kun davomida shiddatli otishmalar kuzatildi. To‘qnashuvlar “Durand chizig‘i” deb ataluvchi 2,600 kilometrdan ziyod chegaraning turli nuqtalarida bo‘lib o‘tdi. Xususan, Pokistonning Xayber-Paxtunxva viloyati tarkibidagi Angur Adda, Bajaur, Kurram, Dir va Chitral tumanlari hamda Balujiston viloyatidagi Bahram-Chah atrofida janglar bo‘lgani xabar qilindi. Afg‘oniston tomoni 25 ga yaqin pokistonlik chegara postlarini qo‘lga kiritganini e’lon qildi.

Pokiston mudofaa tuzilmalari bunday hujumlarni “tinch aholiga tahdid solayotgan o‘ta razil harakat” deya qoraladi va o‘zini himoya qilish uchun qarshi choralar ko‘rilganini bildirdi. Pokiston armiyasi matbuot xizmati tarqatgan bayonotga ko‘ra, “chegaradagi hujum Pokiston ilgari surib kelgan talablarini tasdiqlagan – “Tolibon” hukumati terrorchilarga boshpana bermoqda”. Bayonotda aytilishicha, Pokiston kuchlari hujumni qaytarib, dushmanning 20 dan ziyod pozitsiyalarini qisqa muddatga egallagan va Pokistonga qarshi hujumlar uyushtirish uchun foydalanilgan bir necha lagerlarni ishdan chiqargan.

To‘qnashuvlar asnosida Torkham va Chaman chegara o‘tish punktlari vaqtincha yopildi. Afg‘onistondagi “Tolibon” mudofaa vazirligi chegaradosh Kunar viloyatiga tanklar va og‘ir qurollar safarbar etilganini ma’lum qildi. Hozirda otishmalar nisbatan tindi, biroq Kurram kabi ba’zi chegara hududlari aholisi hali-hanuz bevaqt o‘q ovozlari eshitilayotgani haqida xabar bermoqda. Tomonlar urushning kengayib ketmasligi lozimligini anglasa-da, ziddiyat sabablari bartaraf etilmagani bois, vaziyat tarangligicha qolmoqda.

Mojaroga nima turtki bo‘ldi?

Chegaradagi hozirgi to‘qnashuvlarga to‘g‘ridan to‘g‘ri turtki bo‘lgan hodisa – 9 oktyabr kuni Afg‘onistonda ro‘y bergan portlashlardir. O‘sha kuni kechasi Qobul shahrida va Afg‘onistonning Pokiston bilan chegaradosh Paktika viloyatida kuchli portlashlar sodir bo‘ldi. “Tolibon” hukumati bu hodisalarni Pokiston harbiy-havo kuchlari hujumlari deb atab, Islomobodni Afg‘onistonning suveren hududiga tajovuz qilganlikda aybladi. Pokiston esa rasmiy bayonotlarda bu portlashlarga aloqadorligini na tasdiqladi, na inkor qildi. Shu bilan birga, Islomobod Afg‘onistondagi “Tehrik-e Tolibon Pokiston” (TTP) jangari guruhiga qarshi qat’iy choralar ko‘rishni talab qilib kelayotganini yana bir bor eslatib, Qobulni bu guruh faoliyatini jilovlashga chaqirdi.

Pokiston maxfiy xizmatiga tayanilgan xabarlarga ko‘ra, 9 oktyabr tuni Qobulda uyushtirilgan aviazarba aslida Pokistonda terrorchilik harakatlarini amalga oshirayotgan TTP yetakchisi Nur Vali Maqsudni yo‘q qilishga qaratilgan edi. Maqsud o‘sha paytda Qobul shahrida avtomobilda harakatlanayotgani, hujum oqibatida halok bo‘lgani haqida mish-mishlar tarqaldi. Biroq keyinchalik TTP vakillari Maqsud omon qolganini bildiruvchi audio va videoyozuvlarni e’lon qildi. Bu voqeadan bir kun o‘tib, Pokistondagi TTP jangarilari chegaraga yaqin Xayber-Paxtunxva hududida politsiya o‘quv markaziga hujum uyushtirib, kamida 20 ga yaqin xavfsizlik xodimini o‘ldirdi.

Shunday qilib, Pokiston armiyasi Afg‘oniston hududida faoliyat olib borayotgan terrorchilarni yakson qilmoqchi bo‘lgan, “Tolibon” hukumati esa buni o‘z hududiy daxlsizligiga tajovuz deb qabul qilib, keskin javob qaytardi. “Tolibon” Mudofaa vazirligi vakili Inoyatulla Xovarazmiyning ma’lum qilishicha, chegara oldidagi qarshi hujumlar “mutanosib javob operatsiyasi” bo‘lgan va yarim tunda to‘xtatilgan. 

“Agar qarshi tomon yana Afg‘oniston havo hududini buzsa, qurolli kuchlarimiz kuchli javob qaytarishga tayyor”, deya ogohlantirdi Xovarazmiy.

Mojaroga kengroq nuqtai nazardan qaralsa, uning bosh sababi “Tehrik-e Tolibon Pokiston” (TTP) jangari guruhi va uning faoliyatidir. TTP o‘zini Pokistondagi “Tolibon” deb atovchi, Pokiston hukumatiga qarshi kurashuvchi qurolli guruh bo‘lib, uzoq yillardan beri qonli xurujlar uyushtirib keladi. 2021 yilda “Tolibon” harakati Qobulda hokimiyat tepasiga kelganidan keyin TTP yanada faollashdi. Pokiston razvedkasi ma’lumotlariga ko‘ra, TTP jangchilari aynan Afg‘onistonning ichkarisida boshpana topib, u yerdan turib Pokistonga hujumlar rejalashtirmoqda. BMT Xavfsizlik Kengashining shu yil boshida e’lon qilgan hisobotida Afg‘oniston hududida TTPning taxminan 6,000–6,500 nafar jangarisi borligi qayd etildi. 

“Eng xavotirli tomoni – Qobuldagi “Tolibon” hukumatining o‘zi TTPni terrorchi tashkilot deb hisoblamaydi va ularga nisbatan qat’iy chora ko‘rishni istamaydi”, deyiladi mazkur hisobotda.

Pokiston esa so‘nggi ikki yil mobaynida Afg‘oniston rasmiylaridan bir necha bor “Tehrik-e Tolibon Pokiston” (TTP)ga qarshi qat’iy choralar ko‘rishni talab qilgan. 

“Bizning sabr-toqatimiz tugadi”, degan edi Pokiston Mudofaa vaziri Xavoja Asif 2023 yil oxirlaridagi chiqishlaridan birida. 

Uning so‘zlariga ko‘ra, agar Qobul hukumati jangarilarni jilovlamasa, Pokiston o‘zini himoya qilish uchun Afg‘oniston hududida ham zarur chora ko‘rishga majbur bo‘ladi. Darhaqiqat, 2022–2023 yillar davomida Pokistonda terrorchilik xurujlari keskin oshdi. Rasmiy statistikaga ko‘ra, faqat 2024 yilning o‘zida TTP jangarilari Pokiston xavfsizlik kuchlariga qarshi 440 dan ortiq hujum uyushtirgan va bularning oqibatida kamida 680 kishi halok bo‘lgan.

Islomobod nazarida bu qirg‘inbarot hujumlarning ortida Qobulning loqaydligi yoki yashirin ko‘magiga tayanayotgan TTP turibdi.

Shu bilan birga, ikki mamlakat o‘rtasidagi taranglikka qochqinlar masalasi ham o‘z ta’sirini o‘tkazmoqda. Pokiston hukumati 2023 yil kuzida mamlakatdagi hujjatsiz yashayotgan barcha xorijliklarni, xususan, soni milliondan ziyod bo‘lgan afg‘on muhojirlarini deportatsiya qilish rejasini e’lon qildi.

Afg‘onistondagi “Tolibon” muvaqqat hukumati buni qattiq tanqid qilib, “bunday keskin choralar birodar xalqqa nisbatan adolatsizlik” ekanini aytdi. Mutaxassislarning fikricha, Islomobodning bu qarori Qobul bilan allaqachon sovuqlashgan munosabatlarni battar taranglashtirdi.

Tarixiy ildizlar va munosabatlar rivoji

Pokiston va Afg‘oniston o‘rtasidagi bugungi ziddiyatning ildizlari tarixning chuqur qatlamlariga borib taqaladi. XIX asr oxirida Britaniya imperiyasi chizgan Durand chizig‘i (chegarasi) mahalliy aholi – pushtun qabilalarini ikki davlat hududiga ajratib qo‘ygan edi. 1947 yilda Pokiston mustaqillikka erishgach, Afg‘oniston hukumati Durand chizig‘ini rasmiy chegara sifatida tan olmagan va Pokistonning BMTga a’zo bo‘lishiga qarshi ovoz bergan yagona davlat bo‘ldi. Qobul o‘sha davrda “Pushtuniston” deb atalgan – Pokistonning shimoli-g‘arbiy hududlarida yashovchi pushtun xalqi mustaqil bo‘lishi kerak degan da’vo bilan chiqdi. Bu esa yangi qo‘shnilar o‘rtasida keskin diplomatik inqirozga sabab bo‘ldi. 1961 yilda nizolar chuqurlashib, hatto ikki davlat chegarasini bir muddatga yopib qo‘yish darajasigacha bordi.

Keyinchalik, 1979–1989 yillarda davom etgan Sobiq Ittifoqning Afg‘onistondagi urushi paytida Pokiston G‘arb davlatlari bilan birga afg‘on mujohidlarini qo‘llab-quvvatladi. Millionlab afg‘on qochoqlari Pokistondan boshpana oldi. Bu davrda Pokiston va Afg‘oniston munosabatlari rasmiy darajada yomonlashgan bo‘lsada, Pokiston razvedkasi Afg‘onistondagi sovetparast hukumatga qarshi kuchlarni (jumladan, keyinchalik “Tolibon” harakatiga asos solgan guruhlarni) yashirin ravishda qurollantirib bordi. Natijada 1990 yillarda Afg‘onistonda “Tolibon” hokimiyat tepasiga kelganda (1996 y.), Pokiston yangi hukumatning asosiy tarafdorlaridan biri bo‘ldi – dunyoda “Tolibon Amirligi”ni tan olgan uch davlatdan biri aynan Pokiston edi. O‘sha paytda Islomobod va Qobul o‘rtasida iliq aloqalar mavjud edi.

2001 yilda AQSH boshchiligidagi koalitsiya kuchlari Afg‘onistonga kirib, “Tolibon” rejimini ag‘dargach, vaziyat yana keskin o‘zgardi. Pokiston rasmiy ittifoqchi sifatida AQSH tarafida tursada, Afg‘onistonning yangi hukumatlari (Hamid Karzai, Ashraf G‘ani davrlarida) Pokistonni ikkiyuzlamachilikda ayblab keldi. Qobuldagi hukumat vakillari Islomobodni “Tolibon” va boshqa ekstremist guruhlarni o‘z hududida yashirin ravishda saqlab, Afg‘onistonga qarshi urush olib borishda yordam bermoqda deb qoralardi. Darhaqiqat, “Tolibon” yetakchilari, jumladan, marhum Mulla Umar yoki “Haqqoniy tarmog‘i” kabi jangarilar guruhi yillab Pokistonning qochqinlar lagerlarida yoki chegaradosh hududlarida panoh topgani haqida dalillar keltirilgan.

2021 yil avgust oyida “Tolibon” 20 yillik urushdan so‘ng takroran Afg‘onistonda hokimiyatni egalladi. Bu hodisa Pokiston tomonidan dastlab ehtiyotkorlik bilan olqishlandi – Islomobod yangi afg‘on hukumatidan chegaradagi xavfsizlik tahdidlarini bartaraf etishda hamkorlik kutgan edi. Ammo voqealar boshqacha tus oldi: Qobulda o‘zidek “Tolibon” hukumatining qo‘lga kelishi Pokistondagi TTP jangarilarini ruhlantirib yubordi.

“Biz ilgari Afg‘onistonda qanday g‘alaba qozongan bo‘lsak, endi Pokistonda ham shunday g‘alaba qozonamiz”, deya bayonot berdi TTP rahbariyati vakillaridan biri o‘sha paytda.

Afsuski, ikki qo‘shni o‘rtasida yillar davomida shakllangan ishonchsizlik muhitida terrorizmga qarshi hamkorlik yo‘lga qo‘yilmadi. Pokistonning sobiq maxfiy xizmat rahbariyati tomonidan qo‘llab-quvvatlangan “Tolibon” endi Pokistonning o‘ziga boshog‘riq bo‘lib qoldi.

Bugungi kunda tarixiy ironiyaga guvohmiz: kechagi ittifoqchilar – Pokiston armiyasi va “Tolibon” – bugun bir-biriga qarshi saf tortmoqda. Afg‘oniston tomoni Pokistonni ichki muammolarini afg‘on yeri hisobidan hal qilmoqchi bo‘lishda ayblasa, Pokiston rahbariyati “Tolibon”ni terrorchilarga boshpana berayotganlikda qoralamoqda.

“Ularda yadro quroli bormi-yo‘qmi, bizni qiziqtirmaydi”, deya keskin gapirdi “Tolibon” vakillaridan biri Pokistonning yadroviy davlat ekani haqidagi ogohlantirishlariga qarshi. 

Bunga javoban, Pokiston ichki ishlar vaziri Muhsin Naqviy Afg‘onistonning chegara oldidagi hujumlarini qoralarkan, “Afg‘oniston o‘t va qon bilan o‘ynamoqda”, deya bayonot berdi. 

Bunday keskin ritorika va tarixiy ishonchsizlik fonida mojaroni tezda hal etish oson emasligi ayon.

Pokiston va Afg‘oniston o‘rtasidagi hozirgi qarama-qarshilik murakkab tarixiy, siyosiy va xavfsizlik omillari qorishmasidan kelib chiqqan. Ikki davlat rasmiylari keskin bayonotlar berayotgan bo‘lsada, kuzatuvchilarning ta’kidlashicha, tomonlar to‘laqonli urushga kirishib ketmaslikka harakat qilmoqda. Birinchidan, Pokiston yadro quroliga, qudratli armiyaga ega bo‘lsada, ichki terrorizmga qarshi kurash bilan band va keng ko‘lamli urush iqtisodiy inqirozni chuqurlashtirishi mumkinligini yaxshi anglaydi. Ikkinchidan, Afg‘onistonda “Tolibon” harakati uzoq yillik partizan urushi tajribasiga ega, lekin ularning an’anaviy og‘ir qurolli armiyasi va havo kuchlari yo‘q. Ya’ni, ochiq urush Pokiston ustunligi bilan kechishi tayin, bu esa “Tolibon” hukumatini ichkarida ham zaiflashtirishi mumkin.

Shu sabab, mojaro hozircha nisbatan chegaralangan to‘qnashuvlar doirasida qolmoqda. Xalqaro hamjamiyat, xususan, Eron, Saudiya Arabistoni, Qatar kabi mintaqa davlatlari har ikki tomonni vazminlikka va muammoni muzokara orqali hal etishga chaqirmoqda. Tomonlar hozircha o‘t ochishni to‘xtatish va kelishuvga erishish masalasida oshkora muzokara boshlamagan bo‘lsa-da, diplomatik muloqot kanallari yopilgani yo‘q. Eron Tashqi ishlar vaziri Abbos Aroqchi Afg‘oniston va Pokiston o‘rtasidagi barqarorlik butun mintaqa manfaatlariga mos kelishini aytib, zudlik bilan mojaroni tinch yo‘l bilan hal etishga undadi.

Kelgusida ziddiyat qanday rivojlanishi ko‘p jihatdan TTP muammosining hal etilishiga bog‘liq. Agar Qobul va Islomobod o‘zaro kelishib, TTPga qarshi birgalikda kurash choralarini topmasa, chegara hududlaridagi beqarorlik davom etaveradi. Biroq ishonch muhitini tiklash va tarixiy ziddiyatlarni bartaraf etish oson emas. Ayni paytda har ikki tomon ham keng ko‘lamli urushning falokatli oqibatlarini anglab, mojaroni jilovlashga intilmoqda.

Tahlilchilarning fikricha, Pokiston va Afg‘oniston urush yoqasida turgan bo‘lsada, uni oldini olish imkoni hali mavjud. Buning uchun, avvalo, barcha bahsli masalalar – chegara xavfsizligi, terrorchilikka qarshi kurash, qochqinlar muammosi – bo‘yicha ochiq muloqot zarur. Qo‘shni xalqlarning tinchligi va xavfsizligi ikki hukumatning siyosiy irodasiga, muzokaralar muvaffaqiyatiga bog‘liq. Ayni damda dunyo hamjamiyati diqqat-e’tibori G‘azo, Ukraina kabi inqirozlarga qaratilgan bir paytda, Janubiy Osiyoning ushbu ikki qo‘shni davlati o‘rtasida boshlanib ketishi mumkin bo‘lgan urush ham mintaqa barqarorligiga jiddiy tahdid solishi mumkin. Shunday ekan, Pokiston-Afg‘oniston mojarosini bartaraf etish nafaqat ikki davlat, balki butun mintaqa va xalqaro hamjamiyat manfaatiga xizmat qilishi aniq.

Bekzod Po‘latov