To‘qayev Moskvada master-klass ko‘rsatdi

Qozog‘iston Prezidentining Rossiyaga davlat tashrifi haqidagi xabar o‘tgan yil noyabrida e’lon qilingan edi. O‘shanda Vladimir Putin ham xuddi shunday davlat tashrifi bilan Ostonaga kelgandi. Shu paytning o‘zidayoq ta’kidlanganki, bu Qozog‘iston-Rossiya munosabatlari tarixidagi birinchi davlat tashrifi bo‘ladi – ya’ni eng yuqori diplomatik maqomga ega safar bo‘lib, ikki davlat o‘rtasidagi alohida do‘stona munosabatlarni ta’kidlaydi.

To‘qayevdan oldin mamlakatni 30 yildan ortiq boshqargan Nursulton Nazarboyev Rossiyaga bir necha marotaba borgan, ammo uning barcha tashriflari ishchi yoki rasmiy maqomga ega bo‘lgan. Xuddi shunday, 2019 yildan beri Qozog‘iston Prezidenti lavozimida bo‘lgan Qosim-Jomart To‘qayevning ilgari Rossiyaga qilgan barcha tashriflari ham rasmiy yoki ishchi maqomda bo‘lgan.

Shu bois Qozog‘istonning yetakchi OAV To‘qayevning Moskvaga qilgan tashrifi bilan bog‘liq har bir tafsilotga katta e’tibor qaratdi. Bu tafsilotlarning ko‘pchiligi 2024 yildagi Putinning Ostonaga davlat tashrifi bilan deyarli bir xil bo‘ldi.

11 noyabr kuni Qozog‘iston Prezidentining samolyoti Rossiya chegarasidan o‘tar ekan, uni Moskvagacha Su-35 jangovor samolyotlari kuzatib bordi. Qozog‘iston va Rossiya bayroqlari, shuningdek “Qozog‘iston Respublikasi Prezidenti, Qosim-Jomart To‘qayev Janobi Oliylari, xush kelibsiz” degan katta bannerlar prezident korteji yo‘li bo‘ylab ilingan edi. Prezident Ostona raqamli Aurus Senator limuzinida harakatlandi – bu ham diqqatga sazovor holat, chunki To‘qayevning asosiy xizmat avtomobili odatda Mercedes-Maybach S-Class’ning so‘nggi modeli hisoblanadi.

Biroq Moskva aeroportida Qozog‘iston rahbarini shaxsan Putin emas, balki Rossiya Bosh vazirining birinchi o‘rinbosari Denis Manturov kutib oldi. Shunga qaramay, boshqa barcha diplomatik protokol talablari – qizil yo‘lak, faxriy qo‘riqchi va ikki mamlakat davlat madhiyalarining ijro etilishi – to‘liq bajarildi.

Moskvadagi muzokaralar yakunlari

12 noyabr kuni Moskvada o‘tkazilgan muzokaralar yakunida Qozog‘iston va Rossiya o‘rtasidagi munosabatlarni “Keng qamrovli strategik hamkorlik va ittifoqchilik darajasiga ko‘tarish to‘g‘risida”gi ilgari e’lon qilingan deklaratsiya imzolandi.

Hujjatda quyidagi yo‘nalishlar belgilandi:

• barcha darajadagi siyosiy aloqalarning yuqori sur’atda rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash;
• Rossiyaning Qozog‘istonda birinchi atom elektr stansiyasini to‘liq qurib bitkazish bo‘yicha majburiyatini bajarishi;
• rus tilini MDH doirasida davlatlararo muloqot vositasi sifatida ilgari surish;
• Bayqonurda hamkorlikni rivojlantirish.

Shuningdek, deklaratsiyada o‘z xavfsizligini boshqa davlatlar manfaatiga zarar yetkazmasdan ta’minlash prinsipi mustahkamlandi, ko‘p qutbli dunyo qurish, Yevroosiyoda teng va bo‘linmas xavfsizlik arxitekturasini yaratish g‘oyasi qo‘llab-quvvatlandi.

Hujjatda moliyaviy hamkorlikni kengaytirish, o‘zaro savdoda milliy valyutalardan foydalanish orqali iqtisodiyotlarning raqobatbardoshligini oshirish zarurligi qayd etildi. Shu bilan birga, energiya resurslarini erkin transportirovka qilish va qo‘shma loyihalarni amalga oshirish uchun qulay sharoit yaratish muhimligi ta’kidlandi.

To‘qayev va Putin imzolagan deklaratsiyada Qozog‘iston va Rossiya fuqarolarining bir-birining hududida bo‘lish sharoitlarini yaxshilash hamda tez tugab borayotgan Kaspiy dengizi suv resurslarini saqlab qolish bo‘yicha hamkorlik qilish masalalari ham o‘z ifodasini topgan.

Shu bilan birga, bir qator hujjatlar imzolandi, jumladan:

• uchinchi mamlakatlarga eksport-tranzit temiryo‘l yuk tashish bo‘yicha hukumatlararo kelishuv;
• “Soyuz-5” va “Bayterek” kosmik raketalari majmualarini sinovdan o‘tkazish bo‘yicha qo‘shma komissiya tuzish to‘g‘risidagi kelishuv;
• Rossiyaning Oqtau shahrida bosh konsulxona ochish to‘g‘risidagi kelishuv.

Nihoyat, tomonlar ikki mamlakat o‘rtasidagi tovar aylanmasini yiliga 30 milliard dollarga yetkazish niyatini e’lon qildi.

To‘qayevdan master-klass

Qasim-Jomart To‘qayev Vladimir Putin bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri muloqotni Moskvaga kelganidan bir necha soat o‘tgach o‘tkazdi. Ular Kremlning Senat saroyidagi norasmiy uchrashuvda 2,5 soat davomida suhbatlashdi. Suhbat avvalida muhokama ancha sovuq va rasmiy tusda bo‘lgan, ammo bu yerda To‘qayevning diplomatik mahorati o‘z so‘zini aytdi.

Putinning hissiy ruhdagi taklifi — “Keling, mening Kremldagi kvartirada bir piyola choy-kofe ichaylik” deganiga, To‘qayev jiddiy va tabassumsiz tarzda javob berdi:

“Taklifingizni qabul qilaman. Haqiqatdan ham, bugun norasmiy muhitda fikr almashishimiz mumkin. Menda sizni katta o‘rtoq sifatida qiziqtirishi mumkin bo‘lgan ba’zi qarashlar bor”, dedi Putindan atigi bir yosh kichik bo‘lgan To‘qayev quruq va protokolga o‘xshash ohangda. 

“Deutsche Welle”ning Ostanadagi hukumat tuzilmalaridagi manbasining aytishicha, To‘qayevning Putin bilan muloqotdagi sovuq munosabatining sabablaridan biri – Rossiya OAVning axborot hujumlari bo‘lgan.

Bu hujumlar Qozog‘iston Prezidentining 6 noyabr kuni Vashingtonda bo‘lib o‘tgan “Markaziy Osiyo – AQSH” sammitida Donald Tramp bilan uchrashuvidan keyin kuchaygan. Moskva safaridan oldin Rossiyadagi qator ta’sirli nashrlarda To‘qayev manziliga tanqidiy fikrlar yozildi:

• Qozog‘istondagi volfram konlarini amerikalik kompaniyalarga ishlab chiqish uchun bergani;
• hamda Tramp faoliyatini ijobiy baholab, uni “ko‘kdan yuborilgan dunyo qutqaruvchisi” deb atagani uchun.

Shu holatlar To‘qayevning Moskvaga davlat tashrifi paytida ehtiyotkor va so‘zlarini o‘lchov bilan tanlaydigan diplomat sifatida harakat qilishga undadi.

Hukumat amaldorining kuzatishicha, bunday ayblovlar asossiz va xafagarchilik tug‘diradi, chunki Qosim-Jomart To‘qayev barcha jahon rahbarlariga nisbatan hurmat va diplomatik neytrallikni saqlaydigan yagona siyosiy yo‘nalishga ega.

Manbaning so‘zlariga ko‘ra, To‘qayev turli davlat rahbarlari haqida hamisha ehtirom bilan gapirgan:

• Si Szinpinni u “buyuk davlat arbobi” deb atagan,
• Vladimir Putinni — “global miqyosdagi siyosatchi” deb ta’riflagan,
• Ilhom Aliyevni — “tarixiy darajadagi yetakchi” sifatida tilga olgan.

Shuningdek, u Fransiya rahbari Emmanuel Makron, O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev va Qozog‘istonning boshqa sheriklari haqida ham ijobiy fikr bildirgan. Manbaning ta’kidlashicha, Tramp haqidagi iliq so‘zlar ham bu tizimning bir qismi bo‘lib, bu alohida holat emas, balki diplomatik muloqot uslubining bir qismidir.

To‘qayevning vaziyatni tez anglab, kutilmagan holatlarda ham o‘zini tinch va aniq yo‘nalishda tutish qobiliyati 12 noyabr kuni Kremldagi muzokaralar paytida ham yaqqol ko‘rindi. Prezident Qozog‘iston rahbari sifatida Rossiyaga davlat tashrifini 2025 yilning asosiy voqeasi deb atadi va shunday dedi:

“Qozog‘iston va Rossiya o‘rtasidagi strategik sheriklik va ittifoqchilik munosabatlari – bu shunchaki siyosiy odob yoki go‘zal ibora emas, balki yangi geosiyosiy va tarixiy reallikdagi hamkorligimiz mohiyatidir”.

Shubhasiz, Putinga ham To‘qayevning ommaviy chiqishda aytgan quyidagi so‘zlari yoqqan bo‘lsa kerak:

“Biz Qozog‘istonda Rossiya Prezidentini dunyo miqyosidagi davlat arbobi sifatida tan olamiz va hurmat qilamiz. Uning nomi butun dunyoda tanilgan va rus xalqi hamda butun Rossiya davlatining manfaatlarini himoya qilishdagi iroda va ishonch ramzi sifatida qabul qilinadi”.

Imtiyoz va tuzatishlarsiz

“Uchrashuvlar davomida Qosim-Jomart To‘qayev o‘zini iltimos qiluvchi emas, balki teng sherik sifatida, dialogni bir darajada olib boruvchi yetakchi sifatida namoyon qildi”, deb ta’kidladi Qozog‘iston xalq diplomatiyasi markazi vitse-prezidenti, siyosatshunos Vitaliy Koltochnik. 

Uning so‘zlariga ko‘ra, Prezidentning Moskvaga davlat tashrifi chog‘ida To‘qayev “Ostananing ko‘p vektorli siyosatini endi kuchlar markazlari orasidagi muvozanat emas, balki boshqariladigan o‘zaro bog‘liqlik strategiyasi” sifatida namoyon etgan.

“Bugun Qozog‘iston strategik muvozanat tizimini shakllantirmoqda, bunda har bir yo‘nalish boshqasini mustahkamlaydi. Masalan, To‘qayev Moskvada Putin bilan uchrashuvda qaytarilmas va pragmatik hamkorlik atamasini qasddan ishlatdi. Shu bilan u Rossiya bilan ittifoqchilikni uchinchi davlatlarga qarshi yo‘naltirilgan siyosiy qadam sifatida qabul qilmaslik kerakligini ko‘rsatdi”, deydi Koltochnik.

Shuningdek, siyosatshunosning qayd etishicha, To‘qayevning davlat tashrifi imtiyoz yoki ko‘p vektorli siyosatni qayta ko‘rib chiqish emas, balki Qozog‘istonning Yevroosiyo barqarorligining faol me’mori sifatidagi mavqeini mustahkamlash bo‘lgan. 

“Ya’ni, Qozog‘iston bugungi kunda dunyoga moslashmayapti, balki dunyo Qozog‘istonga moslashishni o‘rganmoqda”, deydi Vitaliy Koltochnik.

Qozog‘iston Prezidenti Moskvadan uchib ketganda, u yerdagi vaqtga ko‘ra soat tun yarimi bo‘lgan. Ammo bu yerda ham protokol nyuanslari kuzatildi: agar Putinning 2024 yilda Ostanaga davlat tashrifi chog‘ida To‘qayev shaxsan uni samolyot trapigacha kuzatgan bo‘lsa, Moskvada Putin buni qilmadi. U Qozog‘istonlik san’at ustalari konsertidan so‘ng, Buyuk teatrdayoq mehmoni bilan “iliq xayrlashishni” afzal ko‘rdi.

Vnukovo aeroportiga na Putin, na Bosh vazir birinchi o‘rinbosari Denis Manturov bordi. Prezident To‘qayevni faqat Rossiya hukumatining xalqaro iqtisodiy hamkorlik masalalari bo‘yicha raisi o‘rinbosari Aleksey Overchuk kuzatdi – u Rossiya davlat iyerarxiyasida beshinchi o‘rinda turadi.

Shu bilan birga, ijtimoiy tarmoqlardagi ko‘plab foydalanuvchilar uchun davlat tashrifi chog‘idagi eng esda qolarli voqea – bu Vladimir Putinning ilk bor Qozog‘iston Prezidentining ismi va otasining ismini to‘g‘ri talaffuz qilgani bo‘ldi: Qosim-Jomart Kemelovich. Ilgari olti yil davomida Putin buni to‘g‘ri ayta olmagan edi.